Alissudemonmémoiredelicencesurlacompétenceinterculturelledanslemanuel [620295]
1Avant-propos
Al’issudemonmémoiredelicencesurlacompétenceinterculturelledanslemanuel
scolaireenAlgérie:casdela4èmeannéemoyenne.Uneactivitédidactiqueàtravers
laquellej’aicôtoyéassezfréquemmentl’universdel’acquisitiondeslangues
étrangèresansjamaisyconsacreruneanalyseélargieetprécise.
Eneffet,l’interculturalitéatoujoursétéconsidéréecommeunintérêtenmatière
d’enrichissement;grâceàl’intégrationdesphénomènesculturelsdanslamajoritédes
domainesoùleslanguesentrentencontact,etenparticulierlesmanuelsscolaires.
Enpassantdecemondescolaireaumondepopulaireélargi;nousrencontronsdes
situationsdanslesquelleslesgensserencontrentetilssemettentàdescomportements
langagierscommelessalutationslesremerciement,lesinvitations,lesinjures,etc.Cegenre
dephénomènesconversationnelsissuducontactentrelesinterlocuteurestconsidérécomme
unrituelàrespecter.
Àceteffet,dansmadissertationdemasterj’aichoisiunthèmequitientsesconceptsde
based’undomainedéjàfaitautourdesinteractions.
L’analysedesinteractiontoucheengénéralelamajoritédeschampsd’études,la
linguistique,lapsychologie,l’histoire,lasociolinguistique,l’ethnologie,lalapédagogie,etc.
Larichessedudomainedesinteractionsm’apousséàchoisirunepartieintituléeLesformules
depolitessesdontlessalutationsontunegrandepartiedansl’expressiondelapolitesse.Ce
choixestunlerésultatd’unconstatautourdequelquesphénomènesrencontrésdansmes
lecturesoùj’aivul’importancedevoirouderevoircesexpressionqu’entretiennentlesgens
quotidiennement,carlesétudesautoursontrareouanciennes;enplus,lerésultatdequelques
observationsdumonquotidienlelongdemonséjouricienRoumanie.
L’angledanslequelj’aivouluinsérermathématiqueestceluid’unelecture
complémentaireentrelalinguistiqueetlasociolinguistiqueenm’appuyantsurquelque
conceptsquej’aivuessentielsvoirmêmeparticipantsàlaréalisationd’uneanalyseautourde
interaction.
Danslebutderéussircetteétudedistinctive,etafindemettreleparallèleaveclesdeux
disciplinescitéesdansleparagrapheprécédent;j’aiproposédansmathématiquetroislangues
2français,roumainetberbère,sachantbienqueladifférenceestunenrichissement.Ces
languessediffèrentnonpasseulementdansleurconceptionslinguistique,maisaussidansles
ritesconversationnelsquidominelesfaçonsdeparlerpourchaquesociétéquidonneune
toucheparticulièrepropreàchacunedeceslangues.
C’estpourquoi;lacommunicationfaitlepointdeliaisondansmontravailcarellejette
sonregardsurlesphénomènesquisemanifestentauniveaudenosdifférentesconversations.
Parmicesphénomèneslessalutationsetleurcaractèreverbaleetnon-verbalesurlesquelles
s’estaxénotrechoix.C’estgrâceàladichotomielangue/parolerévèleplusieurs
interrogationssurlacommunicationetsonrôledansmadissertation.
Lestroislanguescitéesenhautontunsystèmedecommunicationdifférentmaiselle
possèdelamêmealphabetlatine,doncenlinguistiquelestroismanifestentunsystèmede
salutationparticulier.Celles-cin’ontpaseuuneimportanceparleslinguistes,carelles
appartiennentàl’oraleetcettenégligencenousapousseràvoirdeprèscequimouvemente
cesexpressionsetlesmodificationslinguistiquesetsociolinguistiquesquiinterviennentdans
leurréalisation,cesréalitésquitouchentcescesformulesexposeunenrichissementpourles
languessoumissentàl’étude.
Afindecombinerlesdeuxdisciplinesmentionnéesavantetaveccequela
communicationnousaapportéparlebiaisdequelquesconceptsqu’ysontliés;j’aipenséà
établirunsujetpertinentquienglobetousetquifaitl’objetd’uneobservationobjectivedont
l’intituléest:
Analysecontrastivedesinteractionsverbales.Lecasdesformulesdesalutenfrançais,
roumainetberbère.
C’estunsujetàplusieurstendancesdontleschampsd’étudesoudisciplinecités
en-dessusindiqueleurpartimportantedanscesujetvuequ’ilsparticipentd’unefaçon
primordialedanslaréalisation;voirmêmelaréussitedecetyped’interaction,aussile
caractèredepolitessequejeveuxexpliquerdanscettedissertation.
Cependant,lesexemplessurlesquelsj’aiappliquémesobservations,m’ontpoussésà
ouvrirunehypothèsesurlacomposanterégionaleetsurlestatutactueldessalutationsen
Roumanie.Celaenlasoumettantàcomparaisonavecd’autresusagesdesociétésétrangères,
làjeparleduberbèrequipossèdeuneformemétisséedeplusieursorigines(originesliéesau
3différentesinvasionsvécuesaucoursdel’histoire)contradictoireparapportàlalangue
roumaine,aussilefrançaisquidesaparttented’investirl’environnementdanslequelse
pratiquentceslangues,àtraverslesdifférentesalternancesetlesempruntsquenous
rencontronsdansdesdiscussionsd’ordreamical.
Aussidevoircommentcesexpressionsdansceslanguesjouentlerôledestimulateur
quipousseàdesréactionsayantunimpactsurlaqualitédepolitessepeutêtreadmiseounon
oubienc’estunsimplefaitquenousdevrionslesunspourlesautres.
Pourmettreenétatdeslieuxlathématique,ilnousestéténécessairedepenseràune
structurecohérente,quiserésumedanslesétapessuivantes:
D’abord,unavant-proposdanslequelnousinscrivonsnospropositionsderecherche,afin
d’atteindrelesrésultatsquiserontd’utilitédansledomainedel’analysedudiscours.Cette
introductionestunespacedanslequelnousessayonsdecontextualisernotrethématique,cela
àtraversunaperçusurlesinteractionsverbalesetenparticulierlesformulesdepolitesses.Ce
typed’expressionsfiguresouventdansledomainedel’analysedudiscourssousformed’une
comparaisonavecd’autreslanguesquiontunecalligraphieetunegrammairedifférente.Mais,
penseràunelecturecontrastiveautourdeslanguesquiontunegraphieuniqueetune
composanteculturelleimbriquée(l’exempledescivilisationsOthomaneetfrançaise
d’unefaçondirectouindirectdansl’orientationducomportementlangagierchezla
communautéberbérophone)quilesmetencontactsuscitedesréflexionssurlesélémentsqui
fontunétatdeconfusiontelque:salutetbonjour;quiquenoustrouvonsdansles
discussionsamicalesdanslestroislangues.
Ensuite,leplanquiimpliquelespremièresétapesstratifiéel’unesurl’autre;en
commençantparuncadrethéoriquerépartiendeuxchapitres:lepremierestautourde
l’interaction.Afind’atteindrelasignificationdecettenotion,unsouschapitreréservéepour
ladéfinitiondelacommunication,quifaisaitsouventappelàlalinguistiquecommeétantune
sourced’oùelleextraitsamatièrepremière.Decefait,nousmentionnonssousun
intituléayantlerôled’unepasserelleintitulée:delalinguistiqueàlacommunication.
Lesaxesdedépartextraientdeladichotomielangue/parole.Pouralleràl’avantdansce
chapitreetarriveràlaconceptiondel’interaction;nousavonsréservéunepartiepour
l’analysedudiscours,l’insertiondecetitreesttrèsutiledanslamesureoùilnousaideà
4consoliderlelienentreuneanalysecontrastivepurementlinguistiquesesapportspourune
étudedesinteractions.
Cettedernièrenousmèneraàladistinctionentredeuxtypesdecommunication:verbale
etnon-verbale,suivideleursspécificités.Enplus,nousavonsunparagraphesurl’espaceetle
tempsparcequ’ilsontunrôleimportantdanslaréalisationduprocessusdecommunication.
Endeuxièmelieu,nousavonsmisenrelieflesconceptsquiassurentlacontinuitéetla
cohérenceentrelathéorieetlapratique;dontlesformulesdepolitessesconstituentl’élément
noyauàillustrerendétaildanscechapitre.Pourbiendécelerenétatlinéairecesexpressions,
nousavonspenséàlastratificationsuivante:
A)Lessalutations
Nousavonsaxénotreintérêtsurlessalutationsetsurquelquesformesdanslesquelles
ellesmanifestent.
B)Lesentréeslessorties
Traditionnellement,chaqueéchangecommenceparunesuitedemotsintroductifs;
celle-ciestunmoyenàtraverslequelonexprimeuneattitudedebonneconduite,du
respectquidonneunclimataisépourlaconversation.
Alafin,lesgenss’adressentuneautresuitedemotsconclusifs.Danscettepartienous
avonsmentionnélesremerciementsentantsortie,parcequ'ilsfigurentspontanémentdansles
usagesquotidiens:»merci,multumescsaumerci,tanmirth».
C)Lespardons
Cettecatégorienousl’avonsmisecarelleestspécifique,nousl’avonschoisipas
seulementparleurcaractéristiquedepolitesse;maisaussi,uneparticularitéquenousavons
notée,quiestleuremplacementcommeouverture:«excusez-moioùpourrais-jetrouverun
kiosque?»,«scuzeundeegaradenord?»,«degla3nayakandaayafaghuntraducteur?».
D’autrepart,nousavonsréservéunepartieautourdesformulesnon-verbalesàtravers
quelquesmouvementscorporelsquivéhiculentcesexpressionsdepolitesses.
Pourmettrenotretravaildanssaconduite,nousavonsproposédanscechapitrela
méthodologied’analyseàsuivreafindenepass’égarerdansnotretravail.Etavantdeparler
5decedomaine;nousavonsajustélesnotionsaveclesapprochespluridisciplinairesetdes
travauxquiconfirmentleurexistence.Enparticulier:lalinguistiqueetlasociolinguistique.
Ainsilescontributionsdeladémarcheméthodologiqueadoptée.
Entroisièmelieu,nousavonslapartiepratiquedanslaquellenousavonsinvestitousles
savoirsetlematérielquinousyestmisàladisposition,afindemettreenexerciceles
échantillonsproposésen-dessus.
Nousavonsappliquéuneanalysesurdeuxpôles:
_Intra-linguistique;faitautourdesniveauxlexico-sémantique,syntaxiqueet
phonétique.
_Sociolinguistiqueoùnoustraitonslesphénomènessociauxquiinterviennentafin
d’offrirunetoucheparticulièreparlebiaisdelacomposanteculturellequipeintcetype
d’expressions.
Notreattentionétaitbeaucoupinvestiedansleparagrapheréservéaufacteur«sexe»où
nousn’avonspasseulementexpliquéladistinctionentrelesparlésmasculinetleparlé
féminin.
Alorsquelesanomaliesretrouvéesaprèsl’analysenousoffrentunepisteàplusieurs
travauxàdévelopperdansl’avenir,jeciteleroumainoùuneenquêtesociolinguistique
autourdecesformulesestsollicitée,car,cellequiaétéfaiteavantnepeutpasêtreluni
appliquéedanscetempsmoderneetquilessoumisesauxexigencesdelagénérationdenos
jours,enmodifianttoutelesmodalitésdeleurusage.
Enconclusion,nousavonsrésumélesrésultatsetlesobservationsrécoltéespourles
confronterauxinterrogationsproposéesdansl’introduction.Lesrésultatsvisésdecette
lectureestderevoirl’évolutiondesmodalitésd’adresseetducomportementlangagièreque
nousoffrentlestroistypesdelanguesenlessoumettantauxdifférentesréalités;
linguistiques,sociales,politique,historique,académique,etc.
C’estàpartirdececonstatquej’aichoisidecentrermontravailsurl’apportdes
élémentsculturelsdansl’évolutiondespratiquesdiscursivesautourdumodèle:français,
roumainetberbère.J’aichoisiderecentrermonétudeautourdequelquesexpressions
verbalesetnon-verbalesentravaillantsurleslangueselles-mêmes.
Apartirdelà,j’aidécidéderesserrermonanalyseautourdesoutilsquem’offrentles
6champsd’étudessuivant:lalinguistique,l’analysedudiscoursetlasociolinguistique.
Ladifficultéestdetrouverunebibliographiequiencadrelathématiquedansune
perspectivepertinente.Or,cellequiestmajeurdanscetravailestdetrouverlessyntagmes
lespluspertinentspourlesillustreretlessoumettreàunecomparaisonétenduequesoutient
monpropos.
Lesrésultatsattendusdanscetravailsontenpremierlieud’ordrelinguistique;par
l’extractiondesparticularitéslinguistiquesquiconstituentchacunedeslangueschoisies.
Endeuxièmelieu,l’ordresociolinguistiqueàtraverscertainsphénomènesditrituels
qu’imposelasociétésursesmembresafindepréserverunespécificitéidentitaireàlaquelle
réfèredanslesdifférentessituationsdecommunication.
Afind’atteindrelesobjectifssuivants:
_Chaquelanguecommuniqueetprescritsesnormesafindepréserversonaspect
linguistiquesurtouslesniveaux.Mêmesiceslanguesontsubileprocessusdelatinisation
ellessonttoujoursdifférentesmaisellesserventàquelquechose«communicationricheet
correct».
_Montrercommentcesexpressionspeuventserviràunecommunicationcorrecteetà
uneintégrationobjective.
_Aussi,l’impactdelacomposanteculturelledansunéchangeentredespersonnesde
langueetculturedifférentes.
Laproblématique:quelestl’impactdessalutationsdanslaréalisationd’uneétudes
contrastiveetjusqu’àoupeutellesarrivéespourmieuxoffrirunpointd’interetde
plusieursdisciplinestellesquelasociolinguistiqueetlalinguistique.
71.Chapitre
Considérationsthéoriquesautourdel’interaction
1.Delalinguistiqueàlacommunication
LalinguistiqueetlacommunicationsontDeuxdisciplines,dontlarelationest
complémentaireoùlalinguistiqueoffrelematérielnécessairepourlaréalisationdeprocessus
decommunication.Celienentrelalinguistiqueetlacommunicationremonteauxtravauxdes
linguistesetdesreprésentantsdelathéoriedelacommunication.Al’instardeRoman
Jakobson,quidesapartaexpliquécommentcettethéoriedelacommunicationtraiteun
processusbinaire1,queformentlesunitéslinguistiques.Pourlui,l’analyselinguistiqueest
arrivéeàrésoudrelediscoursoralenuneséried’unitésd’informationditestraitsdistinctifs.
Cestraitssontconsidéréscommeétantdesphonèmesquis’enchainentpourformerdes
séquences2.Unprocessusbasésurleprincipederelationquisesituedanslechampdela
communication,oùlesacteursquiparticipentàuntelprocessus,quesesoientêtrevivantou
objetaprèsperceptiondessignaux,transmettentunmessageaurécepteur.
Suiteàunexempled’uneexpériencefaitepardesingénieurssurl’aspectphysiquedela
communication3,quiserésumesousunschémadanslequelintervientdescomposantestel
que:l’émetteur,lerécepteur,lecode,lecanal,lemessageetleréférent.Cesélémentssont
indispensables,etilsdevaientêtreprésentspourqu’onpuissedirequenouscommuniquons.
Leprincipedecodageetdedécodagegrâceauquellesprotagonistesdelacommunication
arriventàanalyserlecontenuréférentieldumessage.Cevas-et-viensestdésormais,lenoyau
quisertàuneanalyselinguistiquedecesunitésquiconstituentl’information.
Alorsque,lalinguistiquenousproposecommecondition,afindepouvoirréaliseruntel
processus,ladistinctionlangue/parole:depointdevuedeleurutilitésurleterrain.Aussi,les
considérationsnonstandards(quineseconformentpasàlanorme),quisemanifestentpar
desreprésentationsautourducodetelsestlecasdessymbolesetdesritespopulairesqui
imposentleursmodalitésauseind’untelmécanismedecommunication.
1Jakobson,Roman,Essaisdelinguistiquegénérale,Paris,EditionsdeMinuit,1963,p.88.
2Jakobson,Roman,Ibidem,p.88
3Jakobson,Roman,Op.Cit.,p.87.
8Lareproductiondesesreprésentationsestuneactivitéprincipaleautourdelaquellela
théoriedelacommunicationsedéfinit4.Cettesituationsocialequis’établitquanddes
personnesentrentencontact,etquiestconçucommeuneunitéduchampd’étudedela
théoriedelacommunicationàtravers«laparole».
1.1.Distinctionlangue/parole
Saussuredanscestravauxsurlelangagenousexpliquelesdeuxpartiesconstituantes,qui
sesontclassifiéesl’uneaprèsl’autreselonleurimportancedansl’étudelinguistique.La
languecommeétantélémentessentiel,uneentitésocialeposéeenpremierlieupuislaparole
quiestindividuelle,ellemetenœuvrelalangue.Donclesdeuxsontinterdépendanteset
complémentaires,telquelesouligneF.DeSAUSSURE:«sansdoute,cesdeuxobjetssont
étroitementliéssesupposentl’unl’autre:lalangueestnécessairepourquelaparolesoit
intelligibleetproduisetousseseffets;maiscelle-ciestnécessairepourquelalangue
s’établisse…»5
Lelinguistepeuts’appuyersurl’observationdesfaitsdeparolepourconstruirel’objet
abstraitqu’ilnomme:«langue»,vuqu’historiquementlaparoleprécèdelalangue.Decette
dernièrequiestessentielle;Saussuremetlepointsurlescaractèresquiladistinguentdela
parole:«L’étudedulangagecomportedeuxparties:l’une,essentielle,apourobjetla
langue,quiestsocialedanssonessenceetindépendantedel’individu;cetteétudeest
uniquementpsychique;l’autre,secondaire,apourobjetlapartieindividuelledulangage,
c’estlaparoleycomprislaphonation:elleestpsycho-physique»6
L’expressiondelalangueestindépendantedelaparole,caronpeutseservird’autres
moyenspourpouvoirtransmettrelemessageoumettreenusageladitelangue.C’estpourquoi
lacommunicationinsistesurlefaitquelemessagesoitreçupeuimportelecanaloulecode.
Ajoutonsàcelalepointdevued’AndréMartiné7surlafonctiondulangage,etcelledela
langueenparticuliercommeétantuninstrumentquipermetd’entrerenrapportaveclesautres
(communiquer).
Entreindividuetsocial,ilyaunedifférencepsycho-physiqueetcomportementale;qui
orientel’étudedulangageoulaprimautéestdonnéeàlalanguecarelleestleproduitdela
4Jakobson,Roman,Ibid,Ibidem,pp.90-91.
5MorsliDalila,Coursdelinguistiquegénérale,Algérie:ÉditionsENAG,1994,p.38.
6MorsliDalila,IbidemP.38
7AndréMartinet,Élémentsdelinguistiquegénérale,París:ÉditionsArmandColline;1961,p.13
9société.Laparoleparsonstatutindividueln’estqu’unélémentanimateurdelalangue,dont
l’individusesertcommeunespacedanslequelilparticipeàenmettreenmarche.Decefait,
lesdeuxélémentssedistinguentparcesdifférencesliéesàl’appartenanceàunecatégorie
danslaquelleilsseprésentent.
Cependant,cette«langue»détientsasurviedelapersonnequilafassevéhiculer,donc
elledépenddesonaspectindividuel.C’estpourquoilanotion«parole»,estintroduitepar
Saussureafindedélimiterlechampdelalinguistique.Pourlui,laparoleestleproduitde
l’activitélangagièredessujetsparlants;uneexploitationindividuelleetconcrètedelalangue
parsesutilisateurs.
Sonutilitéapparentepouratteindrelestatutdescienceexacteauquellalinguistique
aspirait,laparoleseralongtempsremisehorsdel’étudedulangage.Laconception
Saussuriennedelaparolelagardeindépendammentdesnormessociales:lessujetsparlants
utilisaientlesystèmedelalangueentièrementàleurguise,laseuleobligationétantde
produiredesénoncésgrammaticalementcorrects.
Lasociolinguistiqueestparmilesdisciplinesàtraverslesquelleslaremiseencausede
cettedistinctionentrelangue/paroleestrevendiquée.Cettevisionquidonnelaprimautéàla
langueennégligeantl’élémentactualisateuraétéaussivuautrementparlathéoriedela
communication.Celle-cipréconisel’enrichissementàtraversl’étudedesphénomènesquise
manifestentdansunéchangeenseservantdelaparole;enparticulierlesapportsdecette
dernièrecommesonrôledansl’orientationduprocessusdecommunication.
2.L’analysedediscours
Unmotissudelalanguecourantequiaprissoncaractèredespécialisationàtraversses
tendancespratiquesvisantàconvaincre8,cettefaçond’agirsurlepublicaouvertlechampà
plusieursapprochesdontl’analysedudiscoursfaisaitpartie.
L’analysedudiscourss'inscritdansl'oppositionSaussurienne«langue/parole»etconnaît
diversesdéfinitionsetdiverstypesdepratiques.Lespremièresanalysesdediscoursontporté
surletexteécritetletexteproduitparunseullocuteur«monologue»9.
Enpremièrelieu,l’analysedecestextescherchel’applicationdesprincipesthéoriquesde
lalinguistiquepourdégagerdesrèglesdeproductionsimilairesàcellesdeformationdesmots.
8Marie-LouiseMoreau,Sociolinguistiqueconceptsdebase,LiègeBelgique:ÉditionMardaga,1997.p42.
9DominiqueMaingueneau,Lestermesclésdel’analysedudiscours,Paris:ÉditionsduSeuil1996.p57
10Ensecondlieu,l’influencedesconditionsdeproductionpsychologiques,socialeset
situationnelles,surlaformedesénoncés.Celaapermisd’enrichirledomainedel’analysedu
discours;àtraversleclassementdesdiscoursengenresetinterprétationdudiscours,etla
communicationetenparticulier.
L’analysedediscourss’estensuitepenchéesurl’étudedel’usageconcretdulangagepar
deslocuteursréelsdansdessituationsréelles.Ledictionnaired’analysedudiscoursrapporte
cetteapprocheàlarelationentreletexteetlecontexte.10
Danslaréalité,unephraseesttoujoursadjointeauncontexte(lelieu,letemps,les
participantsetc…).Onneparleplusdephrasedepointdevuedesyntaxe,maisd’énoncé,
dontlecontenuetlaformenedépendentpasseulementdesrèglesdegrammaire;ils
dépendentaussidesélémentsducontexte.
L’élémentducontexteleplusintéressantestlapersonnequiproduitl’énoncéqui
s’appelleénonciateur.Sonévocationestdanslebutdemontreretd’analysertoutcequiest
normatifdansl’énoncé,quipermetdelerattacheràsonénonciateuretaumomentoùcelui-ci
s’exprime.Ainsidedécrirelefonctionnementdequelqueunitédusystèmetellesqueles
pronomspersonnels,lesdéictiquestemporelsetspatiaux,etc.Egalementdechercherà
analysercommentlelocuteurintègredefaçonplusoumoinsimplicited’autresvoixquela
siennedanssondiscours,parlebiaisdel’usagedestempsverbauxetlesformesdudiscours
direct,indirect,rapporté,etc.
L’analysedudiscourss’intéresseainsiàlasubjectivitédel’énonciateur11etàlamanière
dontelleapparaîtdanssondiscours.Danscettedémarche,nouspouvonsdireque
l’énonciateurestconsidérélapersonnequiconduitlalangueendiscours.
3.Delacommunicationàl’interaction
Lemot«communication»estempruntéverslafindeXIIIesiècle,ilestdérivédulatin
«Communicatio»12quiveutdire«miseencommun,échangedepropos,actionde
faire-part».
10PatrickCharaudeauetDominiqueMaingueneau,Dictionnaired’analysedudiscours,Paris:ÉditionsduSeuil,
2002,p42.
11DominiqueMaingueneau,Ibidem,p.78;
12AlainRey,Lerobertdictionnairehistoriquedelalanguefrançaise,T.I,Paris:Maury-Eurolivres,1999,p.
819.
11Direqueparlerc’estcommuniquernesuffitpaspourmettreenétatexactleconceptde
Communication,carelledevaitavoirunefonctionquisertàdésignerdesréalités
référentielles.Autrementdit,laparoledevaitpasserdustadepersonnelaustadesocialpour
qu’ellesoitintégréedansunenvironnementdanslequelparticipeplusieurspersonnes.Grâce
aumécanismedelatransmissionetlaréception,ceconcept«communication»meten
exerciceuneréalitéextralinguistiquesd’unecommunautédonnée.Ildéfinitlalangueentant
qu’entitéàplusieurscomposantes.
Cettedynamiqueconversationnelle,quimetenvaleurlacirculationdesmessagesà
l’intérieurd’ungroupe,d’unecollectivité,oùlesparticipantsentrentdansune
«interaction»13particulière.
Onappelle«Interaction»tousleséchangesentredeuxouplusieurspersonnes.Un
processusd’influencesmutuellesqu’exercentlesunssurlesautres14.Letermerenvoieàune
communicationentredeuxouplusieurspersonnes.Ils’étendsurdeuxpôlesayantcomme
nomination:verbaleetnonverbale.Lemot«verbal»renvoieàuneparticularitéde
l’échangequiestlaparole.
Decettedéfinition,onpourraitdirequelesinteractionsverbalesseraientl’objetprivilégié
pourlalinguistique.Mais,historiquement,ellenes’yestintéresséequetrèstard:versles
années70auxEtats-UnisetpuisenFrancedanslesannées80.
Puisquelalinguistiqueestunedisciplineissuedelagrammairedontelles’estpeuàpeu
distinguée.Hormisque,lagrammaires’intéresseauxaspectsformelsdelalanguequiest
prescriptive;etnonpasauxpratiquesqu’enfontleslocuteursd’unemanièrespontanéedans
lesdifférentessituationsquotidienne.
Enfait,l’idéed’analyserdesconversationsn’étaitpasconsidéréecommeunepartiedu
champdisciplinairedelalinguistique.Cen’estpasétrangedonc,sid’autresdisciplines
comme:lapsychologie,lasociologiesesontintéresséesauxprocédésdelacommunication
qu’entretiennententrelesindividus.
Deuxnotionsconsidéréesmajeursontpoussélechampd’étudedesinteractionsau-delàde
cequelalinguistiquenousrecommandeL’espaceetletempsquenousvoulonssignalerdans
13SiminaMastacan,Laparoleestsonspectacle,Iași:casaeditorialaDemieurg,2006,p.22
14PatrickcharaudeauetDominiqueMaingueneau,Dictionnaired’analysedudiscours,Paris:ÉditionsduSeuil,
2002,p.319
12ceparagraphevueleurimportance;c’est-à-direquetouteactivitéàbesoind’unefaçonou
d’uneautreàcettecompositionquilametenétatd’activité.
Laparticularitédanslaquellenousvoulonsinscrirecesdeuxnotions,c’estdelesvoirdans
lecadresituationneldelaconversation.Commel’indiquel’expression:«garderla
distance»quiexigecommeconditionderespecterladistancespatio-temporelledansla
conversation
CharmeuxEvelyne,15nousexpliquecommentlemotdistancepeutcernerlasituation
danslaquellenouscommuniquons,àtraverslessituationssuivantes:
Ellelesarépartiendeuxtypesunequis’intéresseàlarelationentreleslocuteursetl’autre
etréservéeàl’espace-temps.
Enpremierlieu,ladistancepeutêtredistinguéedanslesrelationsquientretiennententre
lesinterlocuteurs.Pourcetypededistance,C.Evlyneproposedeuxclasses:laclassedans
laquellesetrouvelesdiscussionsamicalesdanslacatégoriedesdistancesinexistantesà
degrézéroquinesontpasaffectives;autrementdit,lesinterlocuteursnecontrôlentpasle
contenuedeleurdiscussiondanslequelildevaientavouerunsentimentderespect,de
tolérance,destatut,etc.Aussiilsnefontpasdelimitenidefrontièrepourleurdiscussion
vuequ’elleestamicalecarellen’apasunespaceprécis.Ensuite,Ellesituelecadredans
lequelsetrouventlesinterrogations,etlesinterviews,dontladistanceestlimitéedans
l’espaceetquiaaussiunedistanceaffective.
Ledeuxièmeclasseestcelledesdistancesprovoquéespardesdestinatairesquenous
rencontrionssousformededébat;souventdanslescolloques,lesexposés.Alorsquandonfait
unelectureàhautevoix,oulethéâtredanslesquelsladistanceestprovoquéeparune
énonciationditeétrangèrecelaveutdirequedanscettecatégoriededistance
participentplusieurspersonnesparmiledestinataireenparticulierdanslesconférences.
Endeuxièmelieu,desdistancesspatio-temporellesellessontliéesaudegréd’approcheet
d’éloignemententrel’espaceetletempsquenouspouvonsremarquéàtraverslesrépondeurs
téléphoniques,lesradiosetlestélévisions.
15Charmeux,Evelyne,Lebonfrançais…Etlesautresnormesetvariationsdufrançaisd’aujourd’hui,
Toulouse:ÉditionsMilan1989,P84
13Siladistanceestdistinguéedansl’espaceseulementetnonpasdansletemps,les
moyensdediffusionmédiatique(téléphone,radioettélévision)vontavoiruncaractèreen
direct.
NousdistinguonsdecetteclassificationdeCharmeuxEvelyne,dontletempsetl’espace
ontlerôledemanipulateursafindecréerdessituationsdecommunicationdiverses.Grâceà
ladiversitédespratiquescommunicationnelles,quecesoitparlaparoleoupard’autres
moyenscommelesgestes,latenuevestimentaire,etc.l’étudedesinteractionsestdevenue
unchampd’étudespluridisciplinairequiimpliquetoutescesparticularitéspatio-temporelles
citéesparCharmeuxEvelyne,etquidépendaussidessituationsetdespersonnesen
communication.Celaestliéàl’intégrationdedifférentsoutilsetprocédés;dontdeux
prototypesdecommunicationsontmajeurs:lacommunicationverbaleetlacommunication
non-verbale.
2.1.L’interactionverbale
Commenousl’avonsmentionnéen-dessus,elleestuneformedeconversationàcaractère
phonique;réaliséeoralement«laparole».Elleestlemoyenàtraverslequelonprononce,on
adresse,oncommuniquedesmotsgrâceàuneactivitéphysiquedanslaquelleparticipent
plusieursorganes;lespoumon,lenez,lalangue,lesdents,lelarynx,lepalais,leslèvres.Tel
queladéfinitledictionnairedelinguistique:
laparoleestunphénomènephysiqueetconcretquipeutêtreanalysésoitdirectement,à
l’aidedel’oreillehumaine,soitgrâceàdesméthodesetdesinstrumentsanaloguesàceux
qu(onutiliseensciencesphysique16
Danslecasdesinteractionsverbalesauxquellesnousavonscommencéàs’nous
intéresser;lecontenudesénoncésdépendd’unélémentnoyauquiestlaprésenceen
face-à-facededeuxouplusieurspersonnes.Cequidonneral’explicationsuivante:
Auniveaududiscoursmêmeilfautqu’ily’aitplusieursunitésdansl’énoncéqui
impliquentuneffortmutuel,résultatd’uneententeentrelesparticipantsrégieparlerespectde
règlesinexprimées.Parexemple:sil’undit«Bonjour»,l’autreestcensédire«Bonjour»en
retour,sionoffreunservice,onreçoitunremerciement.Unepartieaumoinsdesinteractions
estadmiseàl’intérieurd’uneculturedonnée.
16JeanDubois,MathéeGiacomo,LouisGuespin,ChristianeMarcellesi,Jean-BaptisteMarcellesi,Jean-pierre
Mevel,Dictionnairedelinguistiquelarousse,Paris:EditionsLaousse,1973,P.360
14Sionprendparexemplelecasdequelqu’unquis’excused’arriverenretard,lasuitedes
échangesneserapaslamêmesachantbienquel’excusepuisseêtreadmiseourejetée.Dansle
premiercas,onvarapidementpasseràautrechose,danslesecond,l’échangevaseprolonger
afind’ytrouveruneissue(réparation);sil’offenseurréitèresesexcusesl’échangedevient«
dispute»;s’ilconsidèreparexemplequelepartenaireexagère.
2.2.Lesinteractionsnon-verbales
Silaparoleestconsidéréecommepremiermoyenpourparlerdelacommunication
proprementdite,celanesignifieguèrequ’onnepeutpassecommuniquer,dufaitqued’autre
moyenintervientpourassurerceprocessus.Parcetaspectpluridimensionnel;lagestualité
danscecasnousoffreuneautrevoieàtraverslaquellenoustransmettonsnosmessages.
ErvingGoffman17expliquequedansunesituationdecommunicationunesignification
estassignéeàdiversélémentsquinesontpasnécessairementassociésàdeséchanges
verbaux:ilfautentendreparlàl’apparencephysiqueetlesactespersonnelstelsque
l’habillement,lesmouvementsetlesattitudes,l’intensitédelavoix,lesgestescommelesalut
oulessignesdemain,l'ornementationduvisageetl’expressionémotionnelleengénéral.
C’estaussiunautremodedeconversationmaisquiseditd’uneautremanière.Onn’apas
besoindeprononcerlesmotsoralement;ilsuffitjustedesavoirmanierlesmembresducorps
pourpouvoircommuniquerunmessage,et-lalanguedessigneestlemeilleurexemplede
tellecommunication-enlevantlamainverslehautsignifie:«salut».Cesimagescorporelles
nouspermettentdefranchirtouslessensdanslesquelsnousenvoieladiteconversation.
Lacommunicationnon-verbalerassembletouslesmoyensdecommunicationsquisontà
ladispositiondesindividusencontact,enexcluantlematériellinguistiquehumainquise
présentedanssonaspectverbal18
2.2.1.Classificationdesinteractions
Cetyped’interactionàcaractèrephysiquenécessitequelquesprocédésgrâceàdes
comportementsàplusieurssignifications,politesse,mécontentement,étonnement,joie,
tristesse,etc.
17ErvingGoffman,«Engagement»,in:YvesWinkin,Lanouvellecommunication,Paris:Éditionsseuil,
1981,p.267
18CorrazeJacques,Lescommunicationsnon-verbales,Paris:EditionsPUF,1980,p.17
15Afindesatisfairecescomportements,ilestnécessairededistinguerlesmodalitésà
traverslesquellesseproduisentdetellesinteractions,àl’instardesinclinationscorporelles
quiporteletitredansleparagraphesuivant,nousavonsessayédeciterquelques-unes
caractériséesparleurusagefréquentainsilasignificationàlaquelleellesréfèrent:
A).L’inclinationducorps
Lecorpshumainestunappareilquicommuniqueetdonnedessignesparticuliers.Parses
modalitéspluriellescommelesinclinations.
Lemot:«inclination»estduverbeinclinerquisignifie:sefairepencherenfaisantun
angleaigu,cetteactiond’inclinerunepartieducorpsdépassesonaspectphysiquepouravoir
unsensplusabstraitceluidedonnerdesmarquesderespect,depolitesse,enparticulieren
courbantlatête,lecorps»19.
Bref,aucoursdel’histoirelesclassesnoblesontmarquésleurquotidienavecdes
comportementspoursalueretexprimersonrespectetsonobéissance,àtraversuntel
mouvementcorporel.
Nousavonscitél’inclinationducorpsparintérêtdelemettredanssonaspectgénéraleten
tantquemécanismedanslequelparticipelesdifférentsmembresducorps.Mais,chacunàson
apportspécifiqueafindemettreendétailslesrôlesimportantsqu’ilsjouentpourassureret
assumerlesensdesalutationetdepolitesse,derespect,aussilatendancediplomatique
commenouslemontrelesprotocolesroyauxparexemple.
Cesmouvementscorporelssemanifestentensous-mouvement:
Aucoursdel’histoirelesgestesetlesattitudesontcertainementétélespremiersmoyens
decommunicationentreleshumainsetilsconstituentunvéritableparalangage20qui
accompagneetcomplètelemessageverbal.Etnouscitonsquelquesexemples:
_Mainssurlesoreilles,surlesyeuxousurlabouche
_Brascroisésetjambes
_Sefrotterlesmains
19JeanDubois,Laroussedictionnairedelalanguefrançaiselexis,Montréal,Canada:Éditions
Larousse-Bordasse,1999,p945
20GuyBarrier,Lacommunicationverbale,aspectspragmatiquesetgestuelsdesinteractions,Paris:ESF,1996,
p.9
16Aussiontrouvedesexemplesoudesgestessuiventlesénoncés,àtraversdessignes
conventionnels:
_Ledoigtpointéverslaportesignifie«sortez!»
_Lesignedelamainpourdire«aurevoirousalut»
_L’hochementdelatêtepourexprimeruneconfirmationouun
refus«ouiounon»
_l’applaudissementpourmanifesterlajoie.
b).Lapoignéedelamain
Implicitementcodifiée,laduréedelapoignéedemainestconsidéréecommeune
manifestationchaleureuseouintrusiondansl’espaceintimedelapersonne:«les
méditerranéensaffectionnentégalementunepoignéedemainvirile,consistantàlancerles
deuxmainsl’uneversl’autredetellesortequ’elleserencontrebruyamment».21Cette
modalitésediffèred’unepositionàuneautreparexemple:
Pourquelapersonnemanifestesesbonnesintentionsilorientelapoignéeenhaut.Alorsque
s’ill’orienteverslebascelasignifielasoumissiondel’autre,unepersonnefortequiveut
dominerautrui.ainsiqu’ilpeutlagarderenpositiondroite,indiqueunesituationd’équilibre
entrelesdeuxpersonnesetdanscecasl’intentiondedominationnepeutguèreêtreévoquée;
saufsicelaestunestratégied’amadouerl’autreafind’atteindresonattitudededomination.
C).Leregard
Leregardimpliquetouslesinterlocuteursafinquetoussesententconsidérésparle
message.Lesexpressionsfacialespeuventêtreexigéestellesqu'unsourire,maissontsouvent
noncontrôlées(lesyeuxécarquillésd'étonnement,lessourcilspliésdecolère…).Ilsfont
partieintégrantedenotrecomportementglobal.Leregardestcertainementlapartieducorps
quiexprimeleplusdenous-mêmes.Ilestessentieldetenircomptedesexpressionsfaciales
etdesmouvementscorporelsafind’éviterlesembarras.Parexemple:«leclind'œil»indique
21GuyBarrier,Ibid.p.15.
17quecequiestditnedoitpasêtreprisausérieux,car,leregardfixeetsoutenusignifieune
intentionhostile.
D).Lesilence
Lessilencesfontintégralementpartiedelacommunicationdufaitqu’ilsexpriment
quelquechose.Ilexistedemultiplesétatsetexemplesdanslesquelslesilenced’unepersonne
communiqueunecolèremêmelacouleurdesonvisagechange,aussiletempsdelaréflexion
quidemandeuneconcentration(silence).Aussiparlesilencelapersonnes’exprimecarelle
apeurn’avoirrienàdireoud'oserprendrelaparole,oubiensiellesesont
incompréhensibleetsceptique;danscecascettepersonneseretrouvedansl’incapacitéou
impossibilitéd'exprimersasouffrance,satristesseousadouleur.
Unautreétatestquandcettepersonnesemetenretraitparsaproprevolontédes’isoler,
etc.Commelespersonnesquisontprivésdeparoles,lesilencedanscecaspeutêtreapproprié
ouinapproprié.
E).Lesexpressionsfaciales
Soussesaspectsmimiques,cesmouvementscorporelssontlesexpressionsdevisage
d’ordreémotionnel:lajoie,lasurprise,ledégoût,latristesse,lacolère,lapeur…
Ellesexprimentettransmettentunmessage.Cesmimiquespeuventrenforcerlemessage,
maisellespeuventlemodifieretchangersasignification.Silesyeuxetlabouchesont
ouvertscelasignifieunétonnement.
182.Chapitre
Ladémarcheméthodologique
2.1.Lesaxesd’études
Ledomainedesinteractionsverbalesestvaste;etpourmeneruneanalysedetoutesles
formesd’échangenécessitedutemps.C’estpourquoinousavonschoisiquelquesexpressions
ayantpouraspectlapolitesseetcommemodèlesdecomparaisonfaiteautourdestroislangues
latinisées:français,roumainetleberbère.
Lesélémentssurlesquelsnousnousappuyonsdansl’analyseserépartissentselonleur
fonctiondansl’échange,souslastructure:introduction,formulesd’ouverturesetles
expressionsdeclôture.
Chaqueconversationcommenceparuneformuled’introduction,ellemarquelepointde
départdechaquediscussion.Elless’exercentd’unemanièrespontanéafind’influencerautrui
(quandunepersonnequinousadresselaparoleestenétatdejoieoubonhumeuravecson
interlocuteur).Donc,nouspouvonsdirequelesformulesd’entréessontessentiellesetelles
ontunimpactpourmeneruneconversationcorrecte.Etdansnotretravailnousavons
concentrésurcesexpressionsdepolitessespositives.
Endeuxièmelieu,nousavonslesexpressionsdeclôturesquiinterviennentàlafinde
chaquediscussion.
Lecaractèredepolitessequidominecettecatégorienousamenéàlesmettredansnotre
étudecarchacunedecestroislanguespossèdeunecomposantespécifiquequiladistinguede
l’autregrâceàsondegrédesignificationémotionnelle.Aussi,lesmodalitésgrammaticales
(lespronomspersonnels,l’emplacementdesmotsetdesadjectifs,etc.)aveclesquels
interlocuteursassurentunecohérence,unlangagecorrectentreeux.
Ajoutonsàcelalescouchessocialesquidictentlerituelparlequellespardonsprennentet
exprimentuneidentitéspécifique.
Sepriverduverbaleestunehypocrisie,alorsqu’ilexisteunecatégoriedecommunication
quiestplussignificativeetquidanslamajoritédescasellevéhiculelessalutations
verbales.desonrôledecomplémentaritélesgestesetd’autrescomportementnonorale
offrentunevaleurtrèsimportantedanslacompréhensionmutuelleentrelesinterlocuteurs.
19Lenonverbalestàpartetdifficileàcernerdanssoncontexte.Proposeruntelgenrefera
unenrichissementdenotretravaild’unepartetunrenforcementdansnotreanalyse.Carelle
peintlequotidienintimedechaquecommunauté.
2.2.Laméthoded’analyse
Lechoixdecesexpressionsestfaitaprèsuneobservationconcrètedeleurimpactdansla
société.L’évolutiondescomportementssociauxquelagénérationdenosjoursvient
d’approuverenfranchissanttouslestabousetlesprotocolesquidérangentcettegénération
d’aujourd’hui.
Cechangementaaffectélecomportementlangagierchezcettecatégoriedejeunegensen
offrantunnouveauprototypedecommunicationlibre;voirmêmeanarchique,c’est-à-direil
utilisentcequinonnormatifàlaplacedecequinormatif,cequiestofficielilslerendentnon
officiel.Ilsdéplacenttoutcequiestnormatifetofficielenétatusuelafind’offrirunnouveau
visageetélargirl’environnementdanslequels’activelacommunication.Al’instar,les
salutationsentantqueformulesdepolitessesontstimuléundésirdelesvoirautrement.
Acesujet,nousavonshiérarchisénotretravailenrespectantlesprincipalesformules
aussilesdisciplinesimpliquéescommelalinguistiqueetlasociolinguistiquequenousindique
l’intitulédenotrethématique.
Pourcomprendrelaplacedel’analysedesinteractionsdanslessciencesdulangage,etplus
enparticulierdansuneétudecontrastive,celaneveutpasdirequenousallonsnous
concentrersurlecaractèrelinguistiquedecegenredethématiqueliéeauxsalutationsentant
queformulesdepolitesse.
2.3.Lesapprochespluridisciplinairesdesinteractions
Ledomainedesinteractionsc’estélargisurunterritoirederecherchetrèsvaste.Plusieurs
disciplinesonttentédevoircephénomènesousl’anglequileurestappropriéecommela
sociolinguistique,lapsychologie,l’ethnologie,etc.Afindedévelopperunenouvellevisionqui
leursservirontd’enrichissement.Donc,lesapprochesquiontobservéslesinteractionssont
plusieursetchacunel’ainscritdanssonpropredomaine,etnousavonsmentionnécellesqui
nousserontutilesdansnotreanalyse.
202.3.1.Lepointdevuelinguistique
Onpeutdéfinirlelangagecommeunensembledefaitsobservablesquifonttoutun
système.Leurinterdépendanceestrégiepardesrègles.Ilestlasommetotalede
sous-systèmesquiseclassentafind’assurerunbonfonctionnementdulangage:
D’abord,lalexico-sémantique,entantquepartieàdoublefonctions:morphologique,
quis’intéresseauxdifférentescombinaisonsdesunitésdelapremièrearticulation22quipar
plusieursprocédésdeformationsqu’unmotpeutavoirplusieursformeslexicales.
Ensuitelaphonétique/phonologie,elleestrespectivementladescriptionetle
classementdesunitésquiseprésententenunsensetuneformevocalecettedernièreappelées
unitésdeladeuxièmearticulation«phonèmes»23dessonsspécifiquesd’unelangueet
ensembledesrèglesdecombinaisonsdessons.
Puiscellequis’occupedestraitssémantiquesqu’ontcesmots;c’est-à-direles
propriétésdesignifiéquel’usageaenregistrépourchaquetermequidéfinissentlesmotspar
oppositionentreeux.
Lapolitesseestenfaitunensembledestratégiesquiserventsouventàréparer
l’irréparable;elleestaussi,cequenouspouvonsconsidérercommeunevoixpourune
analysesémantiquedecegenred’interactionsverbalesetnon-verbale,etlesexempleschoisis
pournotretravailexpliquentlecaractèredepolitesseauquelilréfèrentdansuneconversation
conviviale.
Puisenfinlasyntaxe,elleestl’aspectnormatifetgrammaticaldontl’objetd’étudeest
d’observeretanalyserlesystèmedecombinaisondesdifférentesunitésdelalanguequi
formentdespropositionsoudesphrasesafind’avoirunsens.
Onpeutconsidérerque,lalinguistiqueaélargisonchampd’intérêtau-delàdumotetdela
phrasepours’intéresseraudiscoursetauxinteractionsetcelal’aamenéeàs’intéresseraux
différentsusagesdulangageetdoncàprendreenconsidérationdesproblèmes
extralinguistiquesd’ordre,sociologique,psychologique,etc.
22AndréMartiné,Élémentsdelinguistiquegénéral,Paris:ÉditionArmandcolline,1961,p.17
23AndreMartiné,Ibid.p.19
21Onpeutdoncdirequelesapprocheslinguistiquesdesinteractionssontcellesquise
regroupentplusspécifiquementautourducontenuoral,maisenintégrantleséléments
extérieursindispensablespourcomprendreetanalysercetypedediscours.
Lespratiqueslangagièresdépendentengrandepartiedesengagementssocialesquisont
respectéesparlesparticipants.Ellesvarientselonlesusagesetlecontextedesituation
(participants,lieu,temps,objectif)surlequelnousreviendronsplusendétaildansl’analyse.
Lecontextedesituationousituationdedépartdansunéchangepermetdedépasserdans
unecertainemesureunepartiedeschoixquiserontfaitsparleslocuteurslecasdesappellatifs
-tuouvous-ouceluiduvocabulairedelalanguesoumiseàl’analyse.Celapermetaux
linguistesderétablirlesélémentsducontextedontilsnedisposaientpasaudépart(naturede
larelationentrelesparticipants,lieuoucirconstances,etc.).
Auniveaupsychologiquedesénoncéspeuventêtreexpriméspardescanauxdifférents,
l’unverbal,l’autrenon-verbal.Cettemulti-canale24.L’étudedesrapportsordinaires,quimet
l’accentsurl’importancedunon-verbal,desattitudesenparticulieretdurôlequ’ellesjouent
danslaconfirmationoul’infirmationimplicitesdel’énoncé.
Cequifaitladifférencedansunprocessuscommunicatifestledegrédedistinctionentre«
contenu»et«relation».Lathéoriedel’informationseconcentresurlemessageetson
contenu,surlepassaged’uneinformationentreunémetteuretunrécepteur.Alorsquela
psychologieconsidèrequ’enmêmetemps,toutecommunicationétablitunerelation.Par
exemple:danslecasdelacritique,cen’estpaslecontenusurquoielleportequiestsensé
nécessaireoubiensielleestjustifiéeounon;ilsepeutaussibienêtrecequ’elleprouve
surunerelationdecompétition,desupérioritéquel’unchercheàretenirauxdépendsde
l’autre.Autrementditlastructurationdesrelationsdépenddel’autoritéquilaconduiseconnu
souslenomde«dissymétrierelationnelle».25
C’estpourquoi,l’analysedesinteractionsverbalesmetenévidencetouslesélémentsdu
langagequiserventàindiquerlanaturedelarelationentrelespersonneseninteractiondont
lesappellatifsjouentungrandrôledanslesfaçonsd’adresse:commentons’adressel’unà
l’autre,quelstermesd’adresseonchoisit,quelniveaudelangue,commentsontformulésles
24DominiqueMaingueneau,Lestermesclésdel’analysedudiscours,Paris:ÉditionsSeuil,1996,p.58
25AlexMucchielli,Jean-AntoineCorbalan,ValérieFernandez,Teoriaprocesselordecomunicare,Iasi:
InstitutulEuropean,2006,p60
22énoncés,etc.Afindemontrelafinalitéprincipaledecesénoncéspourmaintenirunerelation
harmonieuse,commelecoupdefilpourprendredesnouvelles.
C’estaussiqu’àtraversleséchangesquelesnormespeuventêtreréformées:lerapport
parent-enfantparexempleapetit-à-petitévoluéd’uneconversationàl’autred’un
comportementréciproqueàl’autreafindenepassemettreenconflitetdecréerchezl’enfant
unesituationpsychologique,lepèremodifielanormed’autoritédanssacommunicationafin
quesonenfantpuisselecomprendreetparticipedanslaréalisationd’unebonnerelationente
pèreetenfant.
2.3.3.Lepointdevuesociologique
Autourdelacomposanteculturellevueimportante,aussiparsesréférencessociétales
l’interactionverbaleseparticulariseenunefortedynamiquecommunicationnelle.
Nousretiendronsdanscettepartie«l’ethnométhodologie»26quiestunebranchedela
sociologieetdel’ethnographie.Leterme«ethno»renvoieauxmembresd’unesociétédonnée
tandisque«méthodo»metl’accentsurlesméthodesc’estàdirelesprocéduresetles
savoir-faireutilisésafindegérerlacommunicationauseindelasociété.Enconsidérantla
parolecommeuneactivitérégiepardesnormesimplicitesquifacilitentladistinctionentrece
quiestsocial(facteursextralinguistiques)etcequiestverbale(facteursintralinguistiques).
Denombreuxcomportementsdansleséchangesquotidienssuiventdesrèglesimplicites
quelesinterlocuteursappliquentsansmêmeserendrecompte.Ellespeuventvarierd’une
cultureàl’autre.
Parexemple:sionnousoffreuncadeauenFrance,ilvadesoiquenousallonsl’ouvrir
devantledonateuretque,s’ils’agitdequelquechosequisemangeouseboitdansun
contextedevisite,onvalepartager.Cen’estpaslecaspartout:ilyadesculturesdans
lesquelleslecadeauestmisdecôtéetonl’ouvrelelendemain,telestlecasdelafêtede
mariagedanslasociétéberbère.
Lefaitquelesnormessontetconsolidéesparlesparticipantsaucoursdeleurséchanges.
C’estparcequechacunjouelerôlequiluirevientetquenoussavonscommentnous
comporterdanslesdiversessituationsdelaviesociale.C’estainsiquel’individuconstruit
sonidentitésociale.Danscecaslàjecitelecasduberbèrequiestuneethniequihabitele
26DominiqueMaingueneau,Ibidem,p.38
23nordafricainetenparticulierauMaghreb.Danscettezonelàontrouveunesociété
berbérophonequiseprésentesousformedeplusieursdialectes,parmilesplusconnus:le
tachelhitauMaroc,letamachachezlestouareglekabyledanslesmassifsatlasalgerienles
mezableschenouileschaoui,etc.doncleberbèreneselimitepasdansunseulhorizontelque
lemontrecetteexplicationdel’encyclopédieberbère:
Leberbèren'estdoncpasexclusivementunparlerdesédentaire,cen'estpasnonplusune
langueexclusivementmontagnarde.UneîleaussiplatequeJerba,lesvillesdelaPentapole
mzabite,lesoasisduTouatetduGourara,lesimmensesplainessahéliennesfréquentéespar
lesTouaregKelGrès,KelDinnik,Ouillimiden,sontdeszonesberbérophonesaumêmetitre
quelesmassifsmarocainsoulamontagnekabyle27
Ladiversitédelacommunautéberbèreneselimitepasdanssesparléscarsonhistoireest
ancréedeplusieurscivilisationphénicienne,byzantine,juive,romane,musulman,turque,et
française.Toutecessociétéontunimpactdanslaconstructiond’unesociétémétisseou
l’identitélinguistiqueestricheetpluscompliquée.
Àpartirdeladistinctionculturelledanslestroissociétéfrançaiseroumaineetberbère,
nousavonspenséàinsérerunedistinctionentrelediscoursfémininetlediscoursmasculin,
enmettantl’accentsurl’usagedessalutationschezl’hommeetlafemme.
2.3.Lesapportsdeladémarcheméthodologique
Pourtouteslesraisonsévoquéesplushaut,laméthodedanslaquellenousvoulonsencadrer
notretravailvarieendeuxaspects.D’uneparte,ladémarchequimetenobservationles
réalitéslinguistiquesquiéchappentsouventàlanorme,etquisejustifientd’autrepart,dela
conduitesituationnellesdanslesquellessetrouventcesexpressions.
Sousformed’interaction,celles-cisontdonctrèssensiblementdifférentesdecelles
utiliséesenlinguistiquepouranalyserlesystèmedelalangue.Ladémarcheadoptéepartdes
donnéesquiserventàidentifierdescomportementsrécurrentsauniveaudecesinteractions.A
partirdecesobservations,notreperspectivetentedeproposerunelectureautourdes
phénomènes(destypesd’interaction)etdanslesquelless’impliquentdesdisciplines
(linguistiquesetsociolinguistiques)aussiunegénéralisation(lesexpressionspeuventêtre
découpéesensyntagmesafindedéfinirlescaractéristiquesetlesdistinctionspossibles).
27GabrielCamps,Dictionnaireencyclopédiqueberbère,volumeIAix-en-Provence,France:Edisud,1984,p.45
24Cescaractéristiquesontàleurtourdesconséquencessurleplanméthodologiquepour
mieuxdécrirel’entouragedecesformulesainsi,commentons’yprendpourtravaillerdansce
domaine.
Ontravaillesuruncorpusquiestconsidéréordinaireetàlaportéedetoutlemonde,alors
que,soumettresesélémentsàuneétudemicroquitouchelescomposantesconstitutivesdites
indispensablesdansl’environnementquilesprocurent-c’estàdiredessituationsréellesqui
ontétérapportésetobservésensituation-n’estpossiblequepourdeséchangestrèscourts,
carilestimpossibledesesouvenirexactementdetouteuneconversation.
2.3.1.Démarcheempiriqueetinductive
Unedémarcheempiriqueestunedémarchefondéesurl’observation.Nouspartonsde
l’observationdessituationsd’usagedanslesquellessetrouventcesformulesetdelesanalyser
ensuite,puisnousentironsdesexceptionsauxquelsnousessayonsd’apporterdes
explications.
Letravailsurlesinteractionsmontrel’importancequ’elleportepourl’oral.Enplus,nous
travaillonsessentiellementsurl’oralparcequeaveclacommunicationformeuntoutintégré.
l’oraleestunestratégiequiremplitunefonction,unrôledanslaconversation.Danslamême
perspective,ilalongtempsfaitfigured’unsubstitutdulangage.Nousallonsdonc,étudierà
traverslesexemplesquiconstituentlesquelettedenotretravailtouslescasdefigurequel’on
trouvedanscegenredesituationaveclesdifférentsusagespossibles.
253.Chapitrepratique
Expressiondelapolitesse-analyselinguistiqueetsociolinguistique
Danslapartiepratiquedenotretravail,nousnousproposonsdecomparerquelques
expressionsfrançaises,berbèresetroumaines,utiliséescommeformulesdesalutationdans
l'interactionsociale,afind'enobserverlesélémentscommunsainsiquelesparticularitésde
constructionetsurtoutd'usagespécifiquesauxtroislangues.
Lesinterlocuteurssesoumettentdansleurséchangesàdesnormessociales
préétabliesettransmisesàtraverslesgénérations.Cesnormestiennenttantdudomaine
linguistique–àsavoirlagrammaire,laphonétique,lalexico-sémantique,etc.–quedu
domainesocio-culturelquis'exercedanstoutecirconstanceetquirégitlaconversation.Dans
cesensnousinsisteronssurquelquescritèrescommelesexeetlestatutsocialdeslocuteurs.
Enfin,noussuggéronsunautretyped'échanges,celuidunonverbal,quioffreégalementune
pisteàobserver.
3.1.L'aspectlinguistiquedesformulesdesalut
Chaqueépisodedel'interactionsocialeestconsolidépardeuxséquencesessentielles,
censéesmarquerledébutetlafindel'échangeverbal.DanssonlivreintituléLediscoursen
interaction,CatherineKerbrat-Orecchionimentionnecesdeuxséquencessymétriques,dites
«d'ouverture»(openingsequence)et«declôture»(closingsequence)28,quis'inscriventdans
lacatégoriedesformulesdepolitesse.Lessalutationsconstituentunenvironnementdans
lequellesunitéslinguistiquessemanifestentavecunedynamiqueliéeàlasituationdeleur
énonciation.Leuraspectsémantiqueprimaireetleurstructuregrammaticaleycomptent
moinsqueleurvaleurcommunicative.Lavariétédecesformulesdesalutetlechoixqu'en
fontleslocuteursenpratiqueoffrentunterrainpropiceàlalecturecontrastive,parlaquelle
nousessayonsdecernerlessimilitudesetlesdifférencesentrelestroiscodessoumisà
l'analyse.
Lessalutationspeuventêtreverbales,nonverbales,oubienlesdeuxenmêmetemps.
C'estlecasdessalutationsaccompagnéesdegestes.
Danslesconversationshabituelles,lesséquencesd'ouvertureprennentlaformed'un
exerciceritueletarbitraire,quimetlesinterlocuteursensituationetquimarqueledébutde
28CatherineKerbrat-Orecchioni,Lediscourseninteraction,Paris:ArmandColin,2005,p.234.
26l'échange.Celaveutdirequedanslamajoritédesrencontrescesformulespermettentd’ouvrir
ladiscussionafind’aborderoud’entrerdanslesujet.
3.1.1.Lecturelexico-sémantiquedessalutations
3.1.1.1.Lesformulesd'ouvertures
Lechoixdelaformuleàemployerdansl'actedesalutationdépendsouventde
facteursextralinguistiques,commelemomentdelarencontre.Parexemple,laformule
bonjourfaitréférenceauxcirconstancestemporellesdel'interactionhumaine:
étymologiquement,ellereprésentelesouhaitadresséàl'interlocuteurquesajournéesoit
heureuse.Cetteformulepeutêtreutiliséeàtouteheuredujourpourinitieruneinteraction
verbale.
Dupointdevuelexical,bonjourestforméparleprocédédelacomposition:bon+
jour.Lespremièresattestationsenregistréesparledictionnaire29confirmentl'existencedu
composédisjointbonjor,quiprécèdelagraphieconjointe.
Leroumainemploielamêmeformuledesalut:bunăziua.Lesélémentslexicauxqui
entrentdanslaformulesontleséquivalentsexactsdesformantsfrançais(bună«bon»etziua
«jour»).Bienquelastructurelexicaleetgrammaticaledebunăziuasoitsimilaireàcellede
laformulefrançaise,dupointdevuethéoriqueonneparlepasdumêmeprocédéde
production,puisqueleroumainnereconnaîtquetroistypesdecomposition30:
–unecompositionutilisantdesélémentsautonomeshomogènes,commedansa
binecuvânta,
–unecompositionutilisantdesélémentsdecompositioninexistantsàl'étatautonome,
commedecaetpoddansdecapod,
–unecompositionutilisantdesabréviationscombinées:Romarta.
Bunăziuanecorrepondàaucundecesmodèles.Laformegraphiquedisjointeenfait
unestructureàl'originelibre,figéeparl'usage,etemployéecommesalutation.
Lasituationdesformulesdesalutenberbèreestautre:lelocuteuralechoixentre
plusieursvariantesdontlessignificationssontdifférentes.Cesvariantessont:azul,ass
ameggazasslama.
29Trésordelalanguefrançaiseinformatisé,«
http://stella.atilf.fr/Dendien/scripts/tlfiv5/advanced.exe?8;s=3910582335:Av.1230bonjor«jourfavorable,
tempsheureux»(G.LECLERC,Fergus,éd.E.Martin,193,25dansT.-L.,s.v.jor);2equartXIIIes.bonjour
(AUDEFR.LEBAST.,Romancero,p.9dansLITTRÉ)».
30FulviaCiobanu,FinuțaHasan,Formareacuvintelorînlimbaromână,T1,București:EdituraAcademiei
RepubliciiSocialisteRomânia,1970,p.7.
27Àcausedesonemploipopulaire,laformuleazul,quiestsouventaccompagnéed'un
complémentd'objetsecondazulfellak(bonjouràtoi),correspondàlaformulesalutdu
français.Pourcequiestdesonétymologie,ilasonoriginedansletouaregahul,quidevient
azuldansleregistrestandarddelalanguetamazight.Cecomposécontientlesmotsaz
«approche»etul«cœur»;sonsensestdonc«approche-toidemoncœur».Parconséquent,
s'adresseràquelqu'unaveccetteformulemarqueunefortechargeémotionnelledelapartdu
destinateuretunrapportd'intimitéquis'établitentrelesinterlocuteurs.
Enrevanche,assameggazestconsidéréecommelaformulestandard,équivalenteà
bonjour–ellecontientlamêmeréférencetemporelle(ass=«jour»).
Ilexisteencored'autresformulesd'ouverture,tellequesbahlkhir,littéralement
«matinéepleinedebien»,correspondantaufrançaisbonnematinée31.Cetteexpressionest
toutefoisd'unusagerareenpratique,surtoutdenosjours.Onarelevétoutefoisunheureuse
matinée.Lamentiondunomdudestinatairerendlasalutationpluschaleureuse.Celaconnote
undegrédeproximité,voiredefamiliarité,accru.Cettefaçondesaluersuggèreunecertaine,
intimité,commecellequis'établitentrevoisins,surtoutàlacampagne,oùleparlerreste
moinsformel.
Laformuledesalutplaçantl'interactionaucoursdelamatinéeexisteenroumain
aussi(bunădimineața),oùelleestd'usagefréquentetdépourvuedemarquestylistique.Elle
estutiliséedanslaplupartdesespacespublicsouprivés,dansdessituationsofficiellesounon.
Dansleséchangesinformels,bunădimineațaprend,parsyncope,laformeneáța32.Le
roumainrecourtdonccourammentàcesformulesrépartiestemporellement,alorsquedansles
autreslanguescettedistinctionentreledébutetlerestedelajournéeestloind'êtreobligatoire,
oumêmehabituelle.
Uneformuledesalutquel'onutiliseenberbèreindépendammentdetouteréférence
temporelleestaslama/slama-rebbi.Sonsensusuelestceluide«salut»,alorsquelesensde
sonétymonarabeest«paix».Ilsignifieégalement«Dieuvoussalue»,surtoutlorsquela
formuleestsuivied'ungroupeprépositionnel,ayantlafonctiondecomplémentd’objet
secondparexemple:slama-rebbifell-ak(littéralementoubienpréposition«surtoi»et«à
toi»COS),oubiendunomoudel'attributdelapersonneàlaquelleons'adresse:aslamaa
vava«salutmonpère»,aslamaa-l'hadj«salut+nomdésignantceluiquiafaitle
31«AuCanadaestapparueaussilaformulebonnematinée,calquedel'anglaisgoodmorning,attestéparla
BanquedeDépanageLinguistique»,consultéele17.04.2017,àl'adresse:
http://bdl.oqlf.gouv.qc.ca/bdl/gabarit_bdl.asp?T1=bon+matin&id=2656.
32MarciaPietreanu,Salutulînlimbaromână,București:EdituraȘtiințificășiEnciclopedică,1984p.120.
28pèlerinage».Sonusageestdictépardesconsidérationssocialesquenousdévelopperonsdans
lapartieréservéeauxcontenussociolinguistiquesdecesformules.
Laformuleaslamaappartientexclusivementaumondearabe(musulman).Elle
n'existepasenroumainouenfrançais(sousuneformetraduite).Onl'entendsurleterritoire
delaFrancemétropolitaine,grâceauximmigrants,quil'emploienttoujoursenarabe.
Commenousavonspuleconstater,laparoleoffredesformulesdesalutqui,à
l'origine–ouparleurétymologie–n'étaientpascenséesl'être.Mêmesilesystèmedela
languenepermetpasdeprévoirquecertainesexpressionsfigéesserviraientàinitierle
dialogue,laparoleoffredesexemplesinéditsdeformulesdevenuesrituellesdanscette
situationdecommunication.Autrementdit,iln'yapasd'oppositiontranchanteentrelalangue
etlaparole,maisc'estlefaitdeprendreencomptelasituationdecommunicationquimèneà
faireunetelledistinction.AinsiquelefaitremarquerPatrickCharaudeaudanssaGrammaire
dusensetdel'expression,pourparlerdeladistinctionlanguevsparole,ilfautconsidérerdes
élémentscomme:l'existencededeuxpartenairesdedialogue,d'uncanaloralougraphique
quifacilitel'échange,ainsiquelapermission(oulanonpermission)d'échangeentrelesdeux
interlocuteurs33.
Unecatégorieàpartdeformulesdesalutconsistedansdesmotsetdesexpressions
quipeuventservirégalementd'ouvertureetdeclôtureàunéchangeverbal.
Ainsi,enroumainya-t-ilsalut,motd'originelatine(oùsalūtemsignifie«santé»),
utilisécomme«formulădesalutlaîntâlniresauladespărțire»34.Toutcommesavariante
françaisesalut,ellereprésenteunvœuquel'onadresseàsoninterlocuteurenl'absencede
touteréférencetemporelle.Enfait,leroumaindoitaufrançaisl'emploidumotsalutenguise
desalutation.Lemot,entréparempruntdanslevocabulaireroumain,estutilisépour
accueillirouquittersoninterlocuteur.Lemotasubidesmodificationsformelles:lavoyelle
antérieurearrondie[y]dufrançais,inexistanteenroumain,aétéremplacéeparlavoyelle
postérieurecorrespondante[u],laconsonnefinale[t]s'estrefaitentendre–l'étymonlatina,en
fait,servidemodèleàcetteadaptationphonétiquedel'emprunt.
Mentionnonsencorelaformulesătrăiești,quireprésenteleconjunctiv(IIepersonne
dusingulier)àvaleurimpérativeduverbeatrăi«vivre».Sătrăieștiexprimelesouhaitde
33PatrickCharaudeau,Lagrammairedusensetdel’expression,Paris:ÉditionsHachette,1992,p.638.
34Oprea,IoanaCarmen,GabrielaPamfil,RodicaRadu,VictoriaZastroiu,Nouldicționaruniversalallimbii
romăne,2eédition,București:EdituraLiteraInternațional,2007,p.1253.
29longuevie35faitàl'adressedel'interlocuteur.Laformulesătrăițiétaitautrefoisréservéeaux
officiers;elleconnoteencoreunecertaineformederespecthiérarchique,puisqu'elleétait
habituellementemployéeparlesmilitairess'adressantàunsupérieurengrade(=«àvos
ordres»,lesupérieurrépondaitàcettesalutationparbunăziua).Laformulesătrăițis'est
répanduedanslalanguecouranteàl'époqueoùlesrapportsentrelesmembresdelasociété
étaientstrictementrégisparlesensd'unehiérarchieimposée.Parlasuite,elles'estvue
restreindresonchampd'emploi:sonusagedanslaviecouranteactuellementestentrainde
disparaîtreavecladémocratisationdelasociétéroumainecontemporaine.L'expressionest
tropmarquéeparsonhistoirerécentepourqu'ellepuisses'intégrerencoredanslediscoursdes
générationsactivesd'aujourd'hui.
Uneautresalutationutiliséeenroumainaussibienpourinitierquepourclorele
dialogueestservus.C'estuneformuleàcirculationrégionale,adoptéeetconservéeen
Transylvanie,enBucovineetdansleBanat,régionscosmopolites,oùsecôtoientdepuisdes
siècleslespopulationsgermaniques,magyareetroumaine.SelonIoanAurelPop;recteurde
l'UniversitéBabes-BolyaideCluj-Napoca36,cetteformuled'originelatine(servus=
«serviteur,esclave»)seraitentréeenroumaingrâceàl'emploiqu'enfaisaientlesnobles
saxonsdupays37.Mêmesisonemploioriginaireservaitàmarquerunrapportde
subordinationrespectueuse(étantlatroncationdel'expressionEgoservustuussum=«Jesuis
votreserviteur»),laformulecirculeaujourd'huientrepairs(enfants,camarades,collèguesde
travail),oudanslemilieufamilial.Lesadultespeuventaussiutilisercetteformuleen
s'adressantàdesenfants(lesenfantsrépondentalorsparsărutmâna).Danscemêmecontexte
familials’ajoutelaformuleCiao38quiprovientdel’italienetquisignifieuneexpressionde
salutationappropriée.
35ElenaGorunescu,DIicționarroman-francez,București:Editura:teora,2007,p.867.
36IoanAurelPop,«SERVUS,SALUTULTRANSILVANIEI…AFLĂCEÎNSEAMNĂȘICEISTORIAARE»,
consultéle20.03.2017àl'adresse
http://www.brasovultau.ro/articol/stiri/servus-salutul-transilvaniei-afla-ce-inseamna-si-ce-istorie-are.html.
37«Primiiaufostabsolvențiideuniversități,caresestrăduiausăvorbeascăuneoriîntreeilatineștesaumăcar
săschimbecâtevavorbeînlimbaluiCiceroșiCaesar,începândcusalutul.
Nobiliigermani–cuprecădereceidinstatelegermanecatolicedinsudșimaialesdinprovinciileaustriece–
s-audeprinsatunci,cudorințadeasepurtacaromanii,săsesalutecuServustuus!,adică„Suntslugata!”.
Delaei(delaaustriecișigermani),modaaceastaatrecutrepedelanobiliivecini,încâtobiceiulapătruns
destulderepedelaelitelecehe,slovene,croate,polone,ungare,române(dinTransilvania),rutene(dinvestul
Ucrainei).
Cualtecuvinte,formaaceastapoliticoasădesalutdinrândulclaselorsuperioare,deșiprovinedelaromani
șidinlimbalatină,aajunslanoipringermanișiprinlimbagermană.»(art.cit.)
38MarinaStănciulescu-Cuza,HaritinaGherman,GeorgeLăzarescu,Dicționaritalien-roman,București:
Editura100+1Gramar,1996,p.216
30Ilexisteenfinunecatégoriedeformulesd'ouverturecenséesinitierunéchange
verbalbrefourapide,surtoutquandons'adresseàdespersonnesinconnues.Parexemple,
pouraborderunepersonnedanslarueafindeluidemanderunrenseignement,onluifait
connaîtredèsledébutsesintentionspardesformulesdontlesenslittéralenfaitaussides
excusesoudesdemandesdefaveurs.Utiliséedanscecontexte,l'excuseestunrituel
d'échangequiassumeégalementunefonctionsociale.
Lesexcusessontgénéralementexpriméespardesmotsmonosémiquesdontlesens
estunedemandedepardon.Telestlecas,enfrançais,desformulesinjonctives
pardonne(z)-moi,excuse(z)-moi,oudestournuresplusétoffées,contenantleverbevouloir,
commeveuillezm'excuser.
Enroumainonutiliselastructureéquivalentescuzați-mă(«excusez-moi»).Dansla
languecourante,onentendsouventemployerlaformuleimpérativeraccourcienuvăsupărați,
produiteparlatroncationd'unedemandepolie:(vărogsă)nuvăsupărați(pemine)(«je
vouspriedenepasm'envouloir»).Cetteformuleinitieledialoguequandons'adresseàun(e)
inconnu(e)afindeluidemanderunrenseignementouunefaveur:Nuvăsupărați,cumajung
laUniversitate?
Enberbère,ilyadeuxtypesdeformulesquicirculentcouramment:
–suref-iyi,quisignifielittéralement«ignore-moi»,«nefaitespasattentionàmoi»,
maisdontl'interprétationensituationest«passe-moilefaitde…»et
–semh-iyi,composédesemh,ayantàsonoriginel'élémentarabesamaha«laisser»
etdupronompersonnelberbèreiyi«moi».Savaleurestunedemanded'autorisationdefaire
quelquechose.
L'étoffementdelademandeseréaliseparl'ajoutdel'expressiondegla3naya-k«s'il
teplaît».Cetteexpressionsecomposedesélémentsdeg«dans»,etla3nayadel'arabe
3inaya«priseencharge».Sonsenslittéralserait«tupeuxm'accordertabénédiction/ta
protection».Savaleurentantqu'actesocialestlareconnaissancedelapartdulocuteurdu
statutdesupérioritéqu'a,danslecadredel'échange,lapersonneenpositiondemanifestersa
(bonne)volontéàl'égarddudemandeurd'unefaveur.
Poursynthétiserlesdifférentesformulesd'ouvertureenregistréesci-dessus,nous
proposonsletableaucomparatifsuivant:
31Français Roumain Berbère
Formulesàréférence
temporelle bonjourbunădimineața(fam.
neața)
bunăziua(fam.bună)
Ciaosbahlkhir
assameggaz
Formules sans
référencetemporelleSalut salut
sătrăiești/sătrăiți
(reg.servus)Azul
aslama/slaba-rebbi
fell-ak
AborderuninconnuPardon
excusez-moiscuzați-mă
nuvăsupărațisuref-iyi
semh-iyi(deg
la3naya-k)
3.1.1.2.Lesformulesfinales/declôture
Lesformulesd'ouverturequenousvenonsd'analyserontcommependantsituationnel
danslaconversationdesformulesdeclôture,censéesmarquerlafindel'échangeverbaletla
séparationdeslocuteurs.Ainsi,lafindel'échangeestmarquéeparunacteritueletpardes
expressionsconventionnellesàtraverslesquelssontrenforcésverbalementlesrapportsentre
leslocuteurs,lareconnaissancedeleurstatutsocialetdeslienspsychologiquesouaffectifs
quilesunissent.
Toutcommelesformulesd'ouverture,lesexpressionsmarquantlafindel'échange
verbalpeuventcontenirounonuneréférencetemporelle.
Delapremièrecatégoriefontpartieles«composés»françaisbonnejournée,bonne
soirée,bonnenuitetroumainsziuabună,searabună,noaptebună.Cesformulesrésultentde
latroncationdephrasescomplexesdutype(Jevoussouhaitedepasserunebonnejournée,ou
unebonnesoirée)etlapériodeàlaquelleonfaitréférenceapourpointinitiallemomentde
l'énonciationquiestaussiceluidelafindudialogueetdelaséparationdesinterlocuteurs.
Lesvariantesroumainesfigéesetstéréotypéesziuabună,searabună,teintéesd'une
nuancearchaïsante(onnelesemploied'ailleursplusquedanslescampagnes)sontdoublées
depuisquelquestempsparlesexpressionsozibună,osearăbună.Leurformeestmoins
figée,puisqu'onentendparfoislesphrasescomplètesdontellesproviennent,àsavoirVă
dorescozibună(«Jevoussouhaiteunebonnejournée»),ouOzibunăvădoresc–l'ordre
desmotsdanslaphraseétantpluslibrequeceluidufrançais,c'estl'emphasequidétermine
l'antépositionducomplémentd'objetozibunăauverbeadori(«souhaiter»).
32Cettestructurestéréotypéecitéeen-dessusrépandbeaucoupplusenberbèreavecla
structuresubstantive+adjectifidhameggaz/tameddittamerbuht.Alorsque,danscestrois
exemples:
_Arimirenar+imiren=à+plus
_Ardeqqal=à+bientôt
_Arazekka=à+demain
Lesformulesdesortiessontsouventaccompagnéesavecunesortedeparticulesquiont
uneformed’unelettretelqueleconfirme39l'unité"ar-";ayantl’équivalentde:«àet
jusque»,autrementditlesnomsquiaccompagnentcesunitéssontannexéescomme:«ar+
tameddit»«jusqu’àl’après-midi»,aussilesensde:«nousnousverronslesoir»
Alors,nousavonsdistinguéàpartirdecesstructuresladifférenceentreleslangues
romanesetleslanguesditeschamito-sémitique.40
Donc,silarencontrealieudanslasoirée,lefrançaisetleroumainproposentrespectivement
lesformulesbonsoir/bunăseara.Leurformationprésenteunparallélismeparfaitaveccelle
desformulesbonjour/bunăziua(adjectif+substantif,composéàlagraphieconjointeen
français,locutionfigéeenroumain).
Unautretypederéférencetemporelleestlamentionduterme(moment)durevoir
explicitédanslaformuledeclôture.Cetermeestmentionnésurtoutlorsquelarencontreest
vue(ouprévisible)commeétantprochedumomentdelaséparationencours.Ils'agitdonc
d'uneréférencetemporellerelativeaumomentdelaparole.
Lefrançaisutilisealorslessalutationsàbientôt(«souspeudetemps»)–lorsquele
termedelarencontren'estpasencorefixé,etàtoutàl'heure–lemomentdelarencontreest
plusprochequeceluidelaformuleprécédente,ilestaussiconnudesinterlocuteurs,comme
danslecasdesprogrammesfixesoudesrendez-vouspréétablis.
39SoeurLouisdeVincennesetJean-MarieDallet,Initiationàlalangueberbère,Fichierdedocumentation
berbèreFortNational,Algérie1960,p.102
40HaddadouMohandAkli,Vocabulaireamazighcommun,ficherpdf
33Danscessituations,leroumainutiliselaformulecorrespondantepecurând(«à
bientôt»),pefoartecurând(«àtrèsbientôt»).Alorsqu’enberbèreayantlesensde(onse
verra)avecartufatoubienartimlilit(ànotreprochainerencontre)danscescaslarencontre
seferaaveccertitudec’estunesortederendez-vous.
Lesformulesdeclôturesansréférencetemporelledonnentàlafind'échangeverbal
laperspectived'unenouvellerencontre:aurevoir.Cetteformule,actuellementlaplusneutre
dessalutationsfinales,sembleêtrelatroncationd'uneformuleplusample:adieu,jusqu'au
revoir,provenant,elleaussi,delaphrase(Jevousconfie)àDieu,jusqu'aurevoir.D'ailleurs
adieuetaurevoirconstituentdenosjoursdeuxformulesautonomesl'unedel'autre.La
différenced'emploientrelesdeuxsembletenirdurapportentreledestinateuretledestinataire,
ainsiquelefaitremarquéparMariaPavelenobservantlesdialoguesdansleromanLes
noisettessauvagesdeRobertSabatier:tandisqu'aurevoirestneutresousl'aspectaffectif,
adieus'emploiecommesalutationadresséeàunfamilier,àunproche«Adieu,Gaston;Adieu,
Piérou!».
Ànoteraussil'emploirégionaldelaformuleadieuqui,dansleMididelaFrance,
sertaussibiend'ouvertureetdeclôturedansl'échangeverbal41.
Leroumainlittéraireaempruntéaufrançaislaformuleadio,quel'onutilisepour
marquerlaséparationdesinterlocuteurs.L'emploideadioindiquelefaitquelaséparation
seradelonguedurée,voiredéfinitive.Alorsquel'emploideadioestrareenpratiqueet
marquéparlesnuancessémantiquesmentionnées,larevedereapparaîtcommelaformule
neutresousl'aspectdurapportsocialetaffectif.PareilavecCiaoilestaussimarquéparun
usagedeclôturedéfinitive42.Ilcorresponddanssastructureàaurevoir:la-«à»-indique
ladestinationtemporelle,revedere-«revoir»-désignel'actionderencontrerdenouveaula
personnequel'onquitte.Larevedereévoquedonclemomentdesretrouvaillesàvenir.
Enfin,revenonsàsalut,motd'originelatine,devenusalutationsousl'influencedu
françaisqui–cettefois–changedepositionenroumain,pourdeveniraussiuneformulede
clôture.Ainsidonc,leroumainnonseulementassimileunesalutationfrançaise,maisilen
adapteetélargitl'usage,cequipeutprêteràconfusionetcauserdesfautesinterférentielles
lorsdupassaged'uncodeàl'autre.
41«…lesformulesdesalutationoffrentdessurprisesdansunegrandepartieduterritoirefrançais.Ausudd'une
lignequivadesCharentesauxHautes-Alpes(laDordogne,leLot,l'Aveyron,laLozère,laHaute-Loire,
l'ArdècheetlaDrôme),ainsiquedansleHautDoubs,leJura,laHaute-SavoieetlaSavoie,l'interjection
AdieuestutiliséepourBonjour,enabordantouencroisantquelqu'unquel'ontutoie.»(Idem,Ibidem,p.
192.)
42MarinaStănciulescu-Cuza,HaritinaGherman,GeorgeLăzarescu,Op.Cit.,p.216
34Enberbère,lesformulesdeclôturesontsouventaccompagnéesd'unpronom
désignantsondestinataire,ainsiquelemontrentlesexemplessuivants:
-tanemirt,salutationneutresousl'aspectsocio-affectif,s'emploiesuiviparlepronom
personnelik:tanmirt-ik«merciàtoi»,oùikestlacontractiondelaprépositioni-
«à»-etdupronomkecci-«toi»-soussaformetronquée:k;
-tanmirtstusda«merciavecappui»(tusda-«appui»-,employédanssonsens
propre,sertàrenforcerlanuanced'insistance.
Laformuledeclôturepeutêtreappuyéeparlecomplément(itallalt+possessif-
«pourtonaide»),cequiconduitàtanmirtitallaltinek–quandons'adresseàunhommeetà
tanmirtitallaltinem–quandons'adresseàunefemme.
Lesfemmesutilisentsouventcommeformuledesortieruhdi-slama–«parsen
paix».Lavaleuraffectivedecetteconstructionestdesplusélevées:ruhdi-slamasedit
quandonsesépared'unproche,d'unmembredelafamille:père,époux,fils,fille,mère,
frère.
Leséchangesverbauxbrefs,ayantcommeprotagonistesdesinconnus(danslesactes
dedemandederenseignement,parexemple),s'achèventpardesformulesderemerciement,
employéescommeformulesdeclôture.Aussidit-onMerci,Madame/Monsieuràunétranger
dontonasollicitéuneinformationdanslarue,sansluifairelapromessed'unenouvelle
rencontre(aurevoir).
Demême,enroumain,oùmulțumesc/mulțumescmult(degrésupérieurd'intensité)
marque(nt)lafindel'interactionoccasionnelleetcourteavecunétranger,quipeutêtreaussi
unofficiel–employédansl'administration.Laformulederemerciement-clôtureconnaîtaussi
lesformesmulțumim(plurieldemodestieoudepolitesse)etmulțam(formeconsidérée
aujourd'huicommepopulaireetinformelle–àutiliserentreamis–maisplusprochedeson
étymon:eneffetmulțamestladéformationphonétiqueduvœuMulțiani!-«Longuevie!»
employépourexprimerlareconnaissanceenversunepersonneàquil'ondoitunefaveur,un
service.
D'autresformulesàusagemoinsformel–néanmoinsfréquent–sontnevedem-«on
se(re)voit»,oumaivorbim-«on(en)reparlera».Laformegrammaticaledesverbesvoiret
parleremployésauprésentcontientlapromessed'unenouvellerencontreetd'unesuitedela
discussion.
Enfin,sănătate-«santé»etquin’estplusutiliséenberbère,ilestdepeuégalement
35apparaîtrecommeformuledeclôturedansunéchangeverbalinformel.Cetteformuleest
employéesurtoutparleshommess'adressantàdeshommes,enpositiond'égalitéhiérarchique,
ouunispardesrelationsdecamaraderie.
Poursynthétiserlesdifférentesformulesdeclôtureenregistréesci-dessus,nous
proposonsletableaucomparatifsuivant:
Français Roumain Berbère
Formulesàréférence
temporelleabsolueBonnejournée
bon(ne)après-midi
bonnesoirée
bonnenuitZiuabună(ozibună)
searabună
noaptebună
Bunăseara
Ciao!Idhamerbuh
Idhameegaz
Formulesàréférence
temporellerelativeAurevoir!
Àbientôt!
Àtoutàl'heure!Larevedere!
Pecurând!Artimlilit!
Artaswe3t!
Artameddit!
Formules sans
référencetemporelleAdieu! Adio!
Salut!
Nevedem!
Maivorbim!Ruhdislama!
Ruhdilaman!
RemerciementMerci! Mulțumesc! Tanmirt-ik
Tanmirtstusda!
Tanmirtitallaltinek
(inem)!
3.1.2.Constructionsgrammaticalesdessalutations
Enfonctiondutypedeformule(d'ouverture/declôture,avecousansréférence
temporelle),nousallonsdistinguerlesstructuresgrammaticalessuivantes:
3.1.2.1.Formulesàréférencetemporelleabsolue
Adjectif+nom
–Enfrançais:bonjour,bonsoir,bonnejournée,heureusematinée,bon(ne)
après-midi,bonnesoirée,bonnenuit(àremarquerlesgraphiesrespectivementconjointesou
disjointes,quiindiquentledegrédesolidarité–compositionoufigement–delaformule);
–Enroumain:bunădimineata,bunăziua,bunăseara(lesgraphiesindiquentle
36simplefigement,n'allantpasjusqu'àlacomposition).
Nom+adjectif
–Enroumain:ziuabună,searabună,noaptebună(formulesdeclôture);
–Enberbère:assameggaz(«unjourbon»),idhameggaz(«unenuitbonne»).
3.1.2.2.Formulesàréférencetemporellerelative
Préposition+nom/adverbe(locutionadverbiale)
–Enfrançais:aurevoir,àbientôt,àplustard,àtoutàl'heure;
–Enroumain:larevedere,pecurând;
–Enberbère:arimiren(«àplus»),ardeqqal(«àbientôt»),arazekka(«à
demain»).Onpeutyajouterartameddit(«jusqu'àcetaprès-midi/cesoir»).
Cesconstructionsfigéessontsouventaccompagnéesd'unappellatifoud'unpronom
référantàlapersonnedel'interlocuteur.Onadoncdesstructurescomme:
Salutation+nomenvocatif
–Enfrançais:Bonjour,Monsieur!Bonjour,papa!Bonjour,fiston!Bonjour,
Jacques!Adieu,Romain!
–Enroumain:Bunăziua,vecine!Sărut-mâna,mamă!Servus,Ioana!
–Enberbère:Aslamaa-l'hadj!Aslamaavava!
Salutation+pronom(endatif/d'attribution)
–Enfrançais:Bonjouràvous/àtous!Salut,toi!
–Enroumain:Bunăziuatuturor!Bunăziuașiție!(Enréponseà«bonjour»)
–Enberbère:azulfella-k/azulfella-wen!entraductionlittéral(bonjoursurtoi
ousurvous)aveclapréposition:fella/sur,ensonsensd’usagedesalutationsignifie(àtoià
vous).
Danslelangageinformel,àcesstructurescomplexesonpréfèrelesformulessimples,
constituéesdesubstantifsoud'interjectionàvaleurrituelle:fr.coucou,roum.ceau,ber.sahit
etc.Cessalutationsfonctionnentbiendanslesrapportsdefamiliarité,ailleurs,ellesrisquent
decauserdesréactionsd'étonnementmanifestéesrespectivementauniveaugestuel,mimique,
ouverbal(Ah!Quoi!Ce!Etc.).
C'estsurtoutlajeunegénérationquipréfèrelesformulescourtesparleurnature,par
leurorigine:ceau,sahit,ihiaka,dansunsoucid'économied'effortetdesimplificationdes
rapportsentreleslocuteurs.
373.1.2.3.Lesystèmedespronoms
Lesystèmedespronomsdécritparlesgrammairiensdiffèred'unelangueàl'autre,
toutenprésentantunecomplexitélinguistiqueetculturelleacquiseàtraversletemps.L'usage
–surtoutàl'oral,oùlescontraintes«académiques»perdentdeleurinfluence–opèredes
simplificationsquiassurentl'efficacitéetfinalementlasurviedusystème.Seulleniveaude
languesoutenu,telqu'ilsemanifestedanslesdialoguesofficiels,semontrerespectueuxde
l'ensembledesrèglesrégissantl'emploidespronomsetjouedesnuancesquelarichessedes
formesetdesconstructionsoffre.
Noséchantillonsontouvertlechampàuneobservationsuccinctedeladynamique
despronomslorsdesinteractionsverbales.Lescontextesqu'offrelaconversationnousont
permisdecomparer,pourchacunedeslangues,lesystème«idéal»etabstraitdespronoms
présentédanslesgrammairesetsonportraitréel,manifestédansl'usagecourant.
Lechoixdesformespronominalesdontdisposelelocuteurpours'adresserau(x)
destinataire(s)desonmessageestavanttoutdictéparlecodeutilisé.C'estdonclalanguequi
luioffrelesinstrumentspourappeler/interpeller/désignersonpartenaired'interaction43,à
savoirlespronomspersonnels(toi,tu;vous).
Danslecasdufrançais,parexemple,ladifférenceentretuetvoustienttantdu
système(lespronomsindiquentlenombred'interlocuteursenvisagés),quedel'usage–qu'il
soitnormatifoudialectal.Enpratique,lesexigencessituationnellesremettentencausele
systèmeentantqu'ensembledesformesetdemandentquel'ondépasseparfoislesnormes
strictementlinguistiquesafind'aboutiràundiscoursconformeaustatutdupartenairede
dialogueetaucontextedanslequelseretrouventlesinterlocuteurs.Aussinous
proposons-nousd'observercesexigencesdanslestroislanguesetdelà,decomprendre
l'influencedesfacteursextralinguistiquessurlecomportementverballorsdesinteractions.
Lagrammaire,poursapart,visedesaspectsgénérauxconcernantlaconstructiondes
messages.Ellevalide,danslamêmemesure,lesstructuressyntaxiquesdesphrases
interrogativesdugenre:allez-vousbien?etvousallezbien?.Lesdeuxphrasess'opposentpar
l'ordreverbe–sujet–adverbeetsujet–verbe–adverbe.Quandoncompareallez-vous
bien?àvousallezbien?d'unpointdevuestrictementgrammatical,onestamenéà
reconnaîtredeuxconstructionségalementacceptables,dontlapremièreappartientàlalangue
soignée(voireécrite)etlasecondeàlalanguecourante,audiscoursspontané.Enrevanche,
dupointdevuecommunicationnel,seulelasecondevariantefonctionneensituation.C'est
dontl'usage,favorisantcertainesconstructionsaudétrimentdesautresetlesfigeantdansla
43CatherineKerbrat-Orecchioni,op.cit.,p.19-61.
38mémoiredeslocuteurs,quiimposevousallezbien?commeformuled'ouvertureoucomme
amorcepouruneconversation.
Demême,enroumain,onneditpassuntețidumneavoastrăbine?,mais
dumneavoastrăsuntețibine?(etmême,dansunregistremoinssoutenu:suntețibine?–
dumneavoastrăserasupprimédelaphrasepuisquelesverbesroumains,pourvusde
terminaisonspersonnellesbiendistinctes,n'imposentpaslaprésenced'unpronomsujet
commemorphèmedelapersonne.
Aucontraire,enberbère,ameki-tettilidh(«commentvas-tu?»)exigelaprésencede
l'indicateurdeladeuxièmepersonneauniveaudel'expression.Ànoterquelevouvoiement
n'existepasenberbère.Danscecas,lesingulierindiquelefaitquel'ons'adresseàuneseule
personne,quelquesoitsonstatutsocial,etlepluriel,ameki-tettilim(«comment
allez-vous?»)signalequel'ons'adresseàplusieursinterlocuteurs.Enfait,lespronomskec/
kunwi(«tu»/«vous»)n'apparaissentpasentantquetelsdanslaphrase:lesindicateursde
personne-nombrequel'onfaitentendre-dh(pour«tu»)et-im(pour«vous»)lesremplacent,
delamêmemanièrequ'enroumainlesterminaisonsverbalespermettentl'effacementdes
pronomspersonnels44.
3.2.L'aspectextralinguistiquedesformulesdesalut
3.2.1.Quelquesconsidérationssociolinguistiques
Danscettepartie,nousprendronsenconsidérationdeuxtypesdedichotomies:
parole/langueetoral/écrit.Lacomplémentaritéentrelecaractèrepopulaire,«oral»,etsa
formetransposéeàl'écritconduitàlaconstitutiond'unensemblehomogèneetharmonieux.
L'emploiindividuelqu'onfaitdusystèmeaumomentdeséchangesverbauxfaitnaîtredes
formesetdesusagesrépondantavecprécisionetnuanceauxbesoinsdelacommunication.
Lorsd’unéchangeverbal,lelangagedesinterlocuteursestmodulépardesfacteurs
setrouvantau-delàdelastructureinternedelalangue:lastratificationsocialeparson
caractèreimbriquéetquisupposedesinterrogationssurcettecohabitationsociale45,etson
impactsurl’étatd’unetelleinteraction,pluslesphénomèneslinguistiquesmanifestésà
44«Nousavonspourtantremarquél'homonymiegrammaticaleentrelespremièrespersonnes–dusingulieret
dupluriel–danslaconjugaisonaupassécomposé:amavutsignifieaussibien«j'aieu»que«nousavons
eu».Parfois,lecontexteélargipermetdedécodercesformescommeétantdessinguliersoudespluriels.
Afind'écartertouteconfusionpossible,leslocuteursontrecoursauxpronoms-sujets(eu/noi–«je/nous»)
quidésambiguïsentceshomonymes.Danscetyped'emplois,lespronomsremplissentlamêmefonctionque
celledesmorphèmes-idh/-imenberbère.»
45PierreBourdieu,Socilologiedel’Algérie,Paris:PUF,coll.«Quesais-je?»,1985,p.7.
39traverslescontactsqu’onteuslessociétésoulesgroupesdedifférenteslangues.
Lesformulesquenousavonschoisiescommeéchantillonsonttémoignéd'une
coexistencelinguistique,àpartirdelaquellenousavonspudistinguerdesélémentsliésàces
contactsselonleurappartenanceetselonleurimpactsurlessujetsencommunication.
L'undesrésultatsdecemélangecodiquequidominelaconversationenfrançais,en
roumainetenberbèreconduitverslesinterférences:parexemple,noustrouvonsdansune
discussionl'usagedesmotsd'uneautrelangue,àcausedel'insuffisancelexicaledont
souffrentlesinterlocuteursdansleurproprelangue.Suiteauxdifférentesprésencesdela
Francedanscesautrespays,levocabulairedeslanguesnationales/ethniquess'estenrichipar
desempruntsquiontfiniparsemélangerauxmotsdelalanguematernelledesutilisateurs
locaux.Leslocuteursduroumainet,encoreplus,lacommunautéalgérienneberbèreutilisent
dansunephrasedeuxàtroismotsenfrançais,commelemontrentlesexemplessuivants:Tu
vasbienava?(«père»)oubienAlorsqueyesawlakedur-darridhara«alorsqu'ilt'aappelé
ettuneluiaspasrépondu».
Ilyaaussidesempruntsparnécessité,dusàl'insuffisancelexicaledanslalangue
donnée.Lerecoursauxmotsétrangersluipermetdes'ouvrirauxréalitésdifférentes,
d'accroîtresacapacitéderéféreràdeschosesetàdesnotionsnouvelles,etfinalementde
survivre.Dececontactentreleslanguesrésulteladynamiquelexicaledel'emprunt,quenous
pouvonsconstaterdanslesexemplessuivants:salut–employéenfrançaisetenroumain,
bonjour–enfrançaisetenberbère.
Enalternanceaveclalinguistique,lasociologiereliesesconceptsàdessuppositions
auniveaudesliensetdustatutétablisentrelesmembresentrantencommunication,ainsique
dansl'orientationdesconversations.L'undesrepèresdel'échangeverbalseradonclarelation
entresesactants.Lacommunicationdépenddelapersonnalitéàquionadresseuntelmessage.
Nouspensonscettestratificationentermesdesexe,d'âge,defonction,derégion,deniveau
d'instructionetdequalitémorale.
3.2.2.Lefacteur«statutsocial»
Dansuneconversation,certainesformulessontimposéesparlasituationde
communication.Nousmettronsl’accenticisurlestatutdespersonneseninteraction.Celui-ci
appelledesexpressionsquiréfèrentauxinterlocuteursmêmes;l’exemplelepluspertinentest
celuidesappellatifsquisedivisentenordinairesethonorifiques.Cesformulesdépendentdu
facteurculturels'appuyantsurdeuxconcepts:la«culturevécue»etla«culturesavante».
Delà,lanécessitédereconnaîtreetdedécriredestypesd’appellatifsdistincts.Leur
40distributionencontextenesefaitpasauhasard,iltientenmêmetempsdufacteur«statut
social»etdelacomposantesémantiquepropreàsonusagepopulaireouofficiel.
3.2.2.1.Lesappellatifs
Commeleséchangesverbauxsupposentuneinteractionentredeuxactants(le
locuteuretl'interlocuteur),ilsecréeunlienentrelesparticipantsàlacommunication.Celien
estrenforcéparlerespect,traduitauniveaucomportementalparlesrèglesdepolitesse.Au
niveauverbal,lapolitesseestmarquéeparl'emploidecertainesformulesquisontdes
appellatifs.
Lesappellatifssontdestermesetdesformulesdestinéesàs'adresseràune/des
personne(s)dansunesituationdecommunicationprécise,telquel'échangeépistolaire(entre
autres).Souvent,cesappellatifsserventàconfirmerlestatutdelapersonneàquionparle.
Aussi,enfrançais,utilise-t-oncourammentl'appellatifsuividunomdelapersonne:
MonsieurDupont,MadameMartin.Danslesemploisofficiels,l'appellatifserasuividela
professionexercéeoudelafonctionremplieparl'interlocuteur:MonsieurleProfesseur,
Monsieurl'Abbé,MonsieurleRecteur,MonsieurlePrésident.
Ilexisteaussidesappellatifsdontlaformedépasselesrèglesstrictement
linguistiques;cesontdesformulesdontl'usagetémoignedescoutumesarchaïques:Votre
Excellence,VotreAltesse,VotreMajesté,etc.Pourlespersonnesoccupantdespositions
(supérieures)dansleshiérarchiestraditionnelles,onutiliselesappellatifsprécédésdu
possessifmon/ma:MonPère,MaMère(auxsupérieursd'uncouvent),MaSœur(membres
ducorpsreligieux);MonCapitaine,MonGénéral(membresdel'armée).
Quandons'adresseàplusieursinterlocuteurs,l'appellatifprendlaformedupluriel:
Bonjour,Mesdames!Bonjour,Messieurs!;MessieurslesProfesseurs,Messieursles
membresdujury.
Onproduituneffetdepolitesserenforcéenutilisantledémonstratifdevantles
appellatifs:Sicesmessieurs-damesveulentbienpasseràtable!46.Dupointdevue
référentiel,ledémonstratifimpliqueunedistance(respectueuse)entrelelocuteuretles
personnesauxquellesils'adresse.D'unpointdevuegrammatical,ledémonstratifrenforcela
valeurnominaledesappellatifs,enenfaisantdesdésignants,dessubstantifsréférantàdes
êtres,cequiimpliqueunaccordverbalàlaIIIepersonne:cesmessieurs-damesveulent…
Enroumain,laformedel'appellatifdépenddustatutdelapersonneàlaquelleon
46PatrickCharaudeau,Lagrammairedusensetdel’expression,Paris:ÉditionsHachette,1992,p.231.
41s'adresse,desafonction,maisaussidelarelationentrelesinterlocuteurs.L'appellatifréfère
ainsi:
–àlaprofessionexercée:Domnuleprofesor,Domnuledoctor;
–àlafonctionremplie:DomnuleDirector,DomnuleAmbasador,Domnule
Președinte;
–àlapositionoccupéedansunehiérarchie:Domnulecapitan,Domnulegeneral.
Leroumainahéritéégalementdesformulesarchaïquespours'adresserauxpersonnes
occupantdespositionstrèsélevéesdanslahiérarchiesociale:MaiestateaVoastră,Luminăția
Voastră,ÎnălțimeaVoastră(AltețaVoastrăestuncalquenéologiquesurl'italien).
Enberbère,l'appellatifestsuiviparletitre+(éventuellementl'origineethnique)mas
+lafiliation(«lefilsde»):Sidi+chikhmiss(statut)+nom.
L'oppositionentretutoiementetvouvoiementnefonctionnepasenberbère,saufsi
l'interlocuteurreprésenteuneinstanceofficielle:konwitzemremadteselhumlecghalaken
iwata(«vouspouvezsuivreleschosescommeilsedoit»).
Lesthéoriciensdelacommunicationcomme:«CathrineKerbratOrecchioni»,
distinguentdeuxtypesd'appellatifs:
–les«ordinaires»-quifontl'objetd’unusagequotidienetspontané.Ils
s’exercentàunniveaulinguistiquemoyenetonlesrencontredansleséchangescourants:
ilsmarquentuneattitudederespectdanslesrapportsfamiliersetamicaux.Lespersonnesen
interactionn’éprouventaucuneexigencequantàlamaîtriseparfaitedeteloutel
comportement(étiquette).Engénéral,lesutilisateursdecettecatégorietrouventdes
difficultésàdiscuteravecdesgensinstruitsouquiontunstatutsupérieuràlaclassemoyenne.
Ilsressententcertainesnormescomportementalescommeleurétantétrangèresetimposées.
Cesappellatifs«ordinaires»sontrattachéstoutsimplementauniveaudelangueàrespecter.
–Les«honorifiques»-quisontliésàdessituationsbienparticulièresde
communication.L'emploidesappellatifs«honorifiques»estdictépardesconditions
particulièresdecommunication,commelestatut(supérieur)delapersonneàlaquelleon
s'adresse,oulescirconstancesspatio-temporellesdel'interaction.Unexempled'appellatifs
«honorifiques»utilisédanslecontextedessalutationsestl'emploidesformulesdomnul,
doamna,ExcelențaVoastră.:cesformulesdevaientêtreprononcéesavecuneintonation
spécifiques,suivied’unelégèreinclinationducorpsdanslecasoùlesgrades–oubienle
niveaud’instruction,ouencorelafonctionoccupée–desdeuxpersonneseninteraction
supposeunerelationd'inférieuràsupérieur.
42Enberbère,l’insertiondanslediscoursdeceshonorifiquesvariantselonledomaine
d'activitédesactantsetselonlestatutsocialestdictéepardespratiquesancestrales,
spécifiquesàchaquecommunautéetàchaquecorpsdemétier.
D’abord,Chikhn'estqu'unesimpleappellation;souventcenomsecharged'une
nuancesupplémentaireparrapportausensévoqué;nousappelonschikhunenseignantqui
parsafonctionéducativeremplitdesfonctionssocialessimilairesàcellesdespersonnesqu'on
appellealcheikh–«levieux»enlanguearabe:c'estquelqu'unqui,parsasagesse,cultiveet
enseignelabonneconduitedanslavie.Lemotestdoncemployécommeuntermederespect.
Danslecasd'unmarabout,ondit:sidichikh+lenomdelapersonne:parexemplesidi
chikkhmohandpours'adresseràunhomme,etsidichikhlalapourunefemmemaraboute.Le
motlalaestuneappellationquidatedespratiquesanciennes,quandlesrichesrecrutaientune
femmedeménagepours'occuperdelamaison.Selonlestatutqu’onluiattribuait,on
l'appelaitsiousidi+nom+lala.Aucoursdelapériodecoloniale,cettefemmedeménage
s’appelaitfatma.C’estpourquoi,denosjours,lenomfatmasignifie,enFrance,«femmede
ménage»,alorsqu'enAlgérieilreprésentelenomdelafilleduprophète.Cedéséquilibre
sémantiquerésulted'unepartdel'étymologiedunom,etdel'autre,desonempruntparune
communautélinguistiquequi,ignorantsagénéalogie,ledémotiveetl'attacheàunemploi
particulier,spécifiqueàuneépoquehistoriquebienprécise(etaurôlesocialattribuéàla
femmeencetemps-là).
Leresponsableduvillageestnommél’amine,nomquiréfèreaustatutsocialdu
destinataire.L'amineestleresponsabledetoutcequisepassedanslacommunauté
villageoise:parlerôlesocialqu'onluireconnaît,ilestàmêmederésoudrelesdifférends
apparusàl'intérieurdelacommunauté,évitantainsiauxpartiesendésaccordd'alleren
justice.
Enberbère,lesappellatifssontengrandepartieliésàlastructuresociale:lafamille,
latribuetlesvoisins.Chaquemembrereprésentantd’unetellecatégorieasonappellation
respectueuse,quiluiestdue.
Parmicellesquiontattirénotreattention,ilyad’unepart:dada+lenom–dansle
casdumasculin,etnana+lenom–danslecasduféminin.Cesappellatifssontemployés
pours'adresseràunepersonned'unâgesupérieuràceluidulocuteur,àlaquelleilestrattachée
parunlienfamilial.
43D’autrepart,encouple,ons'adresseàsapartenaireparatamghart!–«eh!la
vielle!».Nombreuxsontceuxquicroyaientàunelecturepéjorativedusens,alorsquelemot
tamghart,oubientametutdésignedanslacultureberbère«lepilierdelamaison»,carla
femmeestlegestionnairedesbiensdelamaisonetlegardiendustatutfamilial.Dansla
sociétéberbérophone,onreconnaîtlerôleetl'importancedelafemme:ladistinction"homme
/femme"impliquelefaitquechacundoitassumersesresponsabilitéssanstoucheràladignité
etàl'honneurdel'autre.
Danslescivilisationsfrançaiseetroumaine,cegenred’appellatifnesevoitpas
attacherlesmêmesvaleurssémantiques.Onemploierespectivementmonmari/mafemmeet
soțulmeu,bărbatulmeu,omulmeu/soțiamea,nevastameadansleursenspropre,oupour
rigoler,oubienpourexprimersacolèreçanousarrived’entendredire:regardecette
femme-là!Ellen'arrivemêmepasàtenirunefourchetteettuattendsqu'elleteprépareà
manger!Nousavonsremarquél'emploipéjoratifdel'appellatiffemeieenroumain:femeie,
cefaci?Enfait,laconnotationnégativedel'appellatifestdonnéeiciparlecontexte
situationneldel'énoncé:cettephraseestutiliséeenguised'admonestation.L'appellatif
d'originefrançaisemadam,importéauXIXesiècleparlesintellectuelsdeformationfrançaise,
nes'emploieplusenroumainquepours'adresseràdesfemmesaufoyer,ouàunayantun
statutsocialmodeste.
Enfrançaisetenroumain,lachargeaffectiveestexpriméegrâceàcertaines
structuresdiminutives,commetati=«papa»,iubitu'=«chéri»,oubăiatulmeu=«mon
fils»,lorsquelesfemmeslesintègrentdansleurdiscussionouqu'elleslesutilisentcomme
appellatifs.Enfrançais,noustrouvonsdesappellationsclassiquescommemonamour,ma
chèreouexagérées,ayantrecoursàdesmétaphoresdesplusétranges,commemabiche,ma
puce,monchou,etc.
Enberbèreonemploiehebu,del’arabehubbi=«monamour»,3ezudel’adjectif
3ziz=«chérie»;ala3mer=«mavie»
3.2.3.Lefacteur«sexe»
Nousavonschoisiderassemblerdanscetteétudelesdiversesobservationssurles
pratiquesspécifiquesàchaquesexelorsd'uneinteractionverbale.
44Cettevariationd'ordresociolinguistiqueestreflétéeaussiparlalangue.Mêmesila
conventionformulelesinterditsverbaux,lesdeuxsexescommuniquententreeuxcarils
connaissentlalanguedel’autre47.
Decettedistinctionauniveaudessalutationsàcaractèrerituel,nousavonsd'abord
notéquelquesdisparitésd'usageentrehommesetfemmesenberbere.Aussi,laformule
asslamaapparaît-elleenberbèreseulementchezleslocutrices.S'agissantd'uneformulede
bienvenue,etcommecesontsouventlesfemmesquiaccueillentleshôtes,ilestévidentque
cettesalutationfaitpartiedesusageslangagiersdesfemmes(danscecas,c’estplusla
situationdecommunicationquelesexequicréeladifférenced’usage).Enrevanche,des
formulestellesquesaħħiit«merci»etahla«salut»sontemployéesexclusivementparles
locuteurs-hommes,parcequ’ellessontbrèves.
EnAlgérieons’estégalementrenducomptequelesfemmesutilisentplus
fréquemmentlesrituelsdesalutationsetlesformulesdepolitessesqueleshommes.
D’ailleurslesformulesqu’ellesemploientsontaussipluslonguesetsouventpleinesde
métaphores.Exemple:aslamayiss-wentchebhemedaxxam=«bienvenuechezvous,vous
avezhonorélamaison».
3.2.3.1.Stéréotypeslangagiersmasculins/féminins
Lamanièrespécifiquementmasculinedeformulersesmessagesestempreintedu
rôlesocialquejouentleshommes:
Lareprésentationsocialefaituneplacecapitaleauxvaleursmasculines
fondéessurlefaitd’affronterl’autre(lemasculindestatutégal)sans
tergiverser,contrairementàlamanièredeprocéderdesfemmes.L’hommeest
direct,lafemmeestindirecte;l’hommeestdécidé,droit,lafemmeesttordue
(telleslafaucille,lalouche),hésitante,indécise,imprécise,peusûred’elle48.
Leshommesutilisentdesformulesd’adressescodifiées;ilsontundiscoursplus
déclaratifetautoritaire.Deplus,enraisondeleurstatutdominantilssontpluslibresd’utiliser
lelangagecommebonleursemble,cequileurpermetd’avoirplusdecréativitédansle
47MariaPavel,Élémentdesociolinguistique,Iași:CasaeditorialăDemiurg,2007,p.156.
48PierreBourdieucitéparTassaditYacinein:«L’artdediresansdireenkabyle»,CAHIERDES
LITTERATURESORALES,70/2013,p.3,pdf.,disponibleàl'adressehttps://clo.revues.org/1271,consultéle:
19/03/2017.
45maniementdelalangueetmoinsd’égardpourlesnormes.Uncasextrêmededifférenciation
sexuelleestl’exempledesZoulousquiinterdisentauxfemmesdenommerleshommesdela
familleduconjoint49.
Lestéréotypefémininestsouventconnotatif,cequidévaloriseleurstyle,sous
l'influenceaussidupeudeconsidérationsocialedontellessontvictimes.Leurdiscoursest
taxéd’euphorisant,exagéréethyperbolisant.D'oùunetendanceaubavardagefutileetau
discourshésitantnondéclaratif,allantdepairavecleurmaîtrisedesregistresinférieursdela
langueetleurincompétenceàutiliserdesconceptsabstraits.Toutcelacontribueàcréerchez
ellesunmanqued’assuranceetuneinsécuritélinguistiquequileurdonneunetendanceà
l’hypercorrection.Autrementdit,ledésirdedépasserlecomplexed’inférioritéconduit
certaineslocutricesàdeserreursdanslaconstructiondesmessages,quimènentàl’amalgame
etàl’incompréhensibilité.
PourLakoff,dans:L’émergencedelalinguistiquecognitive,lesfemmessontplus
polies:ellesontunstylemoinsaffirméqueleshommes,ellesatténuentleurassertionpardes
formestellesquepeut-être,jesuppose50,ellesutilisentdesformescommen'est-cepasaprès
unephrasedéclarative,etellespréfèrentformulerlesrequêtesindirectement(tunefermerais
paslaporte?).Toutcelaapourbutdeseconformeràl’imagedelaféminitétellequ’elleest
perçuepartous,afindegagner«l’approbationsociale».
Lediscoursféminin,aussi,seraitditd’unevoixplusAiguë,avecunemeilleure
articulation.Iltraiteraitdesujetsbanals,etseraitmarquéparlatendanceàéviterlesconcepts
abstraitsetlesmotstabous.
Auniveaudulexique,onafaitremarquerlatendancedesfemmesàseservird'un
grandéventaildetermespourdésignerlesnuancesdescouleurs.Lastratégieverbaleutilisée
parlafemmeafind’attirerl’attentiondesoninterlocuteur,danslecasd’unediscussion
«femmevshomme»,consisteàposerbeaucoupdequestions,àouvrirsesprisesdeparole
parunequestiontellequetusaisquoi?,etsurtoutderemplirlesvides,«lespausessonores».
(Alorsquel’hommeutiliseundébitdeparolepluslentquelafemmeetparled’unevoixplus
49MarinaYAGUELLO,Lesmotsetlesfemmes.Essaisd’approchesociolinguistiquedelaconditionféminine,
Paris:Payot,1979,p.16.
50R.Lakoff,L’Émergencedelalinguistiquecognitive,consultéausite:
«http://pour-reflechir.blogspot.ro/2012/06/le-parler-masculin-et-le-parler-feminin.html»
46forte.)Laparoledesfemmesseraitaussiplusfluideetplustrufféededétails,néanmoinselle
manqueraitdepoidsetd’assuranceàcausedustatutsocialementinférieurdelalocutrice.
Dansuneétudefaitesurlavariationsexolectalequitraitel’émotionetl’implicite
danslediscours,ilaétéconfirméladifférenceentrelediscoursdeshommesetdesfemmes.
LesauteursMeyerhoffMiriamdans:«TheHandbookofLanguageandGender»,oubien,
TalbotMaryavec:Genderstereotypes:reproductionandchallenge»ontobservéquele
discoursfémininétaitplusémotionnelgrâceàla«sensibilitéinterpersonnelle».Elles
utilisentplusdepronomspersonnels,d’adverbesd’intensitéetdenégations.Lesadjectifs
«émotionnel»et«interpersonnels»caractérisentsouventlaparoledesfemmes.
Ayantunetendance«socio-émotionnelle»,lesfemmespréfèrentlesconversations
personnellessurdessujetsintimesetellessontaussiplusprolixesetpoliesqueleshommes;
ceux-ci,enrevanche,préfèrentlespronomsimpersonnelsetlesexclamations.
C’estpourquoidonc,lediscoursmasculinseconstruitsurl’aspectcommunicatifdu
message,alorsquedanslediscoursféminindominel’aspectméta-communicatifet
interpersonnel,lorsquelafemmes’exprimeimplicitementquandellescherchentquelques
renseignementschezsesvoisins.Cettedifférenciationsexolectaledelaparoles'appuiesur
l'opposition«report/rapport».Autrementdit,àtraverslaconversation,leshommescherchent
àdonnerdesinformations,alorsquelesfemmesl'utilisentcommemoyenpourconstruireet
consoliderdesliensdesympathie.Ellespréfèrentlesdiscussionsintimesquidominentplus
danslesconversationsinformelles.Leshommesprennentpluslaparoledansles
conversationsformelles.Celaexpliqueraitlatendanceféminineàmoinsintervenirenpublic
etdansdesdiscussionsformelles,leurpréférantlesconversationsdansdesgroupesrestreints.
Nousnepouvonsétudierladifférenciationsexuelledanslelangagesansvoirquelle
estsonincidencedansl’interactionverbale.Noussavonsqu’engénérallesdifférencesentre
leparlerdeshommesetceluidesfemmessontd’ordrepréférentieldanslessociétésmodernes,
doncrattachéesàlasituationdecommunication.Ilnousfautdoncprendreencomptetoutce
quifaitpartiedelacommunication(leverbaletlenonverbal).Cescomportementsenglobent
lamanièredeparler,laformedudiscoursqueleslocuteursprivilégient,leursattitudesfaceau
langageetleurcompétencelangagièrerespective.
47Sinousobservonsdeprèsleslocuteursauseind’uneinteraction,nousremarquons
qu’ilyadesdifférencesquiapparaissentselonqu’onparleàunhommeouàunefemme,à
unepersonnedumêmeâgeounon,selonlesrelationsqu’entretiennentlesactantsentreeux
(relationsamicalesouformelles)etdeleursrapports–égalitairesouhiérarchisés.
Ilfaudraitaussiprendreencompteunaspectnonnégligeablequiestlapersonneà
quirevientl’ouvertureetlaclôturedeséchangesetladistributiondestoursdeparoles.
Lesfemmesessayentdecompenserlafrustrationdanscedomaineparunpapotage
excessif.Onpensesouventquec’estuntraitfémininquedeparlerpourneriendire,en
comparaisonaudiscoursmasculinqui,lui,seraitplussérieuxetfonctionnel.Maislesfemmes
biensouventn’ontpasd’alternativeparcequ’ellesn’ontpasledroitàautrechose:les
hommesetlasociéténeleurdonnentpasl’occasiondepouvoir«discuter».
Lesfemmessontplusfamilièresentreellesqueleshommes,ellesontplusrecoursà
l’interpellationparleprénomqueleshommesquipréfèrentemployerlenomdefamille,sauf
pourlesproches.
Sioncomparelaperformancelinguistiquedesdeuxsexesonremarquequelesfilles
apprennentplustôtàparleretàutiliserdesphrasescomplexesetfontmoinsdefautede
grammaire.Ellesarticulentaussimieuxquelesgarçonsquisontplussujetsaubalbutiementet
aubafouillage.Cequijustifielesperformanceslangagièresdesfilles,c’estqu’ellessesentent
plusàl’aisegrâceaucontactétroitqu’ellesentretiennentavecleursmères,doncavecle
«modèleàsuivre».
3.2.3.2.Analysedutableaurécapitulatif:
Danscetableaunousvoulonsrésumerquelquesdifférencesentrelediscoursféminin
etlediscoursmasculintoutens’appuyantsurlessalutations.
Français Roumain Berbère
DiscoursfémininBonjour
Bonjour-e
BonsoirBunaziua
Bunaseara
bunaSbahelkhir
Aslama
Salam3alaykum
48Salutmonchère
Coucou
Adieu
AurevoirSalutTati
Ceao
Lareverdere
NevedemSalut
merci
bonjour,
aurevoir
DiscoursmasculinBonjour
Salutmachère
AdieuBuna
Salut
Ceao
NevedemAlkhir
Aslama
(salam3alyakum)
Salut
Bonjour
Merci
Aurevoir
Decetableaunouspouvonsdirequelesfemmerespectlaformecorrecte:bonjour,
salutmonchère,adieu,aurevoir,enfrançais;oubien:bunaziua/seara,salut,larevedere.
Celaestdûaucaractèresavant(normatif)deceslangues,structuréesenplusl’accèsà
l’informationparlebiaisdelalectureestunavantagepourlesfemmesfrançaiseetroumaine
depouvoirmanierlalangueavecunstylefinvoiremêmecartésien.
Quelquesanomaliesapparaissentdansletableauetquimettentl’accentsurla
spécificitéfémininproprementditecommedansl’exempleenfrançaisde:bonjour-e,ce[e]
muetàlafinoubienenroumain:avecbunautilisédansuneconversationentreelles,alors
qu’entrefemmeethommeellesutilisentceaoafind’allégeretoffrirunenvironnementamical
pourleurdiscours.
Aussiquelesfemmesontlacomposanteesthétiquequandellessaluent,enparticulier
danslecasdecoupleoùl’intimitéestfranchieetl’émotionfémininedomineetvoirmême
influencesonconjointquidesapartréponddetelmanière:salutTati(f)enroumainousalut
49monchère(f)salutmachère(h),coucouc’estmoi!(h/f)enfrançais.Donccesanomalies
témoignentdurôleféminindansladiversificationdesusagesdansdetelleslangues.
Grâceauxeffetsdelamondialisationetl’égalitéentrehommeetfemmeles
modalitéapparaisseàunniveauéquilibréoulesfemmesontuncomportementverbal
concurrentàceluideshommec’est-à-direlesmêmeformulesqu’utilisentleshommes
peuventêtreutiliséesparlesfemmes,bonjour,bonsoir,coucou,Adieu,àbientôt,ouen
roumain:buna,ceao,Salut,nevedem,ajoutantàcelaquelque:hi,pa,by.
Enberbèreladistinctionestautrequecesoitsurleplanlinguistiqueousocialla
dominationducaractèreoralsurlalangueàrenduladifférenceentreunparlerdeshommes
quiestformelàtraverslesdifférentesinfluenceshistoriquesetculturelletellequela
civilisationarabeetothomanel’hommesalutavecSalam3alaykumousbahalkhir
fellawen=bonjourtoutlemonde;onremarquequel’hommenedésignepaslafemmeen
personneill’inclusdanssonaspectgénériquepluriel,etsystématiquementlafemmen’utilise
pluscecaractèredepluralitéellessecontententjusteavecaslama,alkhiroubien
reprendretoutelaformuleàréférencereligieusewa3alaykumassalamwarahmatallah=
paixàvousetqueDieuvousBénisse.Cettedifférenceexpliquequeleparlerfémininest
stéréotypéparcequelatraditionmusulmanfalsifiéeaucoursdel’histoireetquiestduà
l’analphabétismeetlastigmatisationdessociétémusulmanes.
Cen’estqu’àpartirdesannées40quelasociétéalgérienneapuavoiraccèsàun
autremodedecomportementverbalegrâceàl’administrationcolonialequiéliminerales
différencescommeSalut,mercibonjour,aurevoirquicirculentsoitchezleshommesouchez
lesfemmes
Doncnouspouvonsdirequecettecommunautéberbèreasubiunchoccivilisationnel
quiadonnéunmodedesalutationinformelleliéàsoncaractèreorale,etàsonlexiqueacquis
etenrichitd’autreslangues.
3.2.3.3.Différencesstylistiques
L’artdediscourirestuneautreformed'oppositionentrelesdeuxsexes,opposition
issued’unecodificationsociale,ettransposéejusquedanslescomportements.Cesderniers
définissentlaconduitestylistiquedeslocuteursdanslesinteractionsverbales.C’estpourquoi,
chezleshommesnousdistinguonsdestypesdediscoursparticuliers,telslediscoursreligieux
etofficiel,lesdébatspublics(bienque,denosjours,cedomainesoitlargementouvertàla
50genteféminine),telsaussilerécitépique,l’artdelajouteoratoireetlesjeuxdemotscomme
lecalembouretlebadinage.Toutecettelonguelistequiestl’exclusivitédeshommeslaisse
peudechoixauxfemmesquiseretrouventàmanierlecolportageparcequec’estlecontexte
socialquileveut.
Lestraitspara-linguistiquestelsqueledébit,letonetletimbredelavoixjouentun
rôledemarqueursexuel.Onopposesouventlavoixhautperchéedesfemmes,quiseraitle
refletd’unmanquedesérieux,àlavoixbasseetgravedeshommes,considéréscommeplus
posés.Deplus,onjugeletondesfemmescommemanquantd’autoritéettombantvitedans
l’accentpéjoratif,dèsqu’ilyavolontédemontrerdel’autorité.Onreprocheaussiauxvoix
perçantesdesfemmesd’êtredésagréables.
Onconstatequelavoixetlamanièredeparler,ellesaussi,tombentsousl’influence
dupoidssocial,cecimalgrélefaitqu'ellessoientavanttoutunecaractéristiquebiologique:
ellessuiventuncertainarchétypeculturel.Decefait,unhommenedoitpasparlerd’unevoix
fluette,niunefemmed’unevoixgrave.Onapprend,dèsleurplusjeuneâge,auxenfantsà
intérioriserces«stéréotypesculturels»etàparlercommeilsiedàleurappartenancesexuelle.
Nousnemanqueronspasdesoulignerquelaplupartdutempslesdisparitésentrele
parlerdeshommesetceluidesfemmessontbiensouventlefruitdel’imaginairesocialqui
idéaliseunecertaineimage«decommentilfaudraitqu’unhommeparle/qu’unefemme
parle»etlaprojetteàtraverslasociété,d’oùl’existenced’archétypesculturelsauxquelsse
réfèrentleslocuteurs(mêmeinconsciemment)pourqueleurmanièredeparlersoiten
adéquationavecl’attente.
Lesfemmesutilisentplusqueleshommeslesdiminutifstelsque:tafenjalt«petite
tasse»;tadebisit«petiteassiette»,etc.Nousexpliquonscelaparlefaitquedansles
représentationsdeslocuteurslesdiminutifssontconsidéréscommeportanteneuxuneforte
chargéedeféminitéqu’ontrouvemêmedanscertainesconversations.Cequifaitquel’emploi
decesdiminutifspardeshommesestfortementstigmatisé.
Enroumainc’estlamêmechose:lediminutifestbeaucoupplusutiliséparlesexe
fémininqueparlemasculin.Laformationdestermesdiminutifsutilisedesmoyenslexicaux:
leroumainconnaîttouteunesériedesuffixesproductifs,comme–uță51dansAnca>Ancuța,
ouAlina>Alinuța,etc.Nousavonspurecueillirletémoignagequ’unecollèguenousafait:
51AL.GraurEtimologiiromqnești,București:EdituraAcademieiRepubliciiPopulareRomîne,1963,p.38.
51da,esteunalint.DeexemplunumelemeueMaria,darmamamăcheamăMărioara,pentru
căîisuntdragă.
Lediminutifenberbèreestexpliquéàtraverslaformationdufémininàl’aidede
l’affixe52(t-,radical,-t),aqcic=taqcict(garçon=filleoufillette)oudansaxxam=taxxamt
(maison=chambre).Doncilindiqueunevaleurpéjorativeàtraverslaquelleellerendce
quigrandmoipetit,etl’exemplede:argaz=targazt(homme=petithomme),estrépanduen
berbèredanslecasoùonsemoqueelavirilitédel’hommedanslasociétéquandlapersonne
perdsonhonneurengénéral;commeellepeutavoirlesensd’orgueiletd’honneursielle
estattribuéeàunefemmerobuste.
Alorsquelasociétéimposeuneautrevarianteensupprimantlafinaltelestlecas
danslesappellatifs:lenomTssaadit=tassa,wardiya=wardioubienparrépétitiond’une
syllabe;unemodificationdesphonèmesayantuneintonationgênante:djegdjiga=Jiji,
taninna=Nina.Donclediminutifn’assumepassafonctionsémantique,elleestd’ordre
morphologiqueàcauseducaractèreoraldelalangueberbère.
Enfrançaislediminutifdésigné–et(te),ilestlesuffixediminutifparexcellence53
quiindiquelavaleurdiminutivedesnoms;garçonnet,fillette.Ayantunedimension
sémantiquepéjorative:Snob=snobinette.
Ilpeutaussiêtreaffectueuxdansamouretteetsœurette.Aussicesentimentapparait
danslesprénomsdesenfantsmaisavecuneautreformeoùlafinalduprénomestremplacée
parunphonèmeGabriel=Gaby,Elisa=øLisadimunitifafindefacilitésaprononciation.Le
redoublementdessyllabesapparaitaussienfrançaisavecHenri=Riri,Edith=Didien
modifiantlaformecorrecteduprénomSuzanne=Zizi.
3.3.L'aspectnonverbaldesinteractions
Uneautrecatégoried'interactionsquisesituentenmargedel'échangeverbalestle
«nonverbal».Ils'agitd'untypedecommunicationspécifique,contenuedanslesgestes,les
habitudesvestimentaires,etc.
52HaddadouMohandAkli,vocabulaireberbèrecomun,pdfp.130
53MauriceGrevisse,AndréGoosse,Lebonusagegrammairelanguefrançaise,Bruxelles:EditionsDeBoeck
Université15èmeédition,2011,p.177
52Avantdecernerlescatégoriesdeformesnon-verbales,nousvoulonsdireque
souventlesformulesdepolitessesontsuiviesd’ungeste,commeleleverdelamainoubien
depetitsmouvements:unclind’œil,ouunsourire,etc.
Lesgestessontdesmouvementseffectuésavecmembresouavecletronc;ils
serventàexprimerlerespectdanslamajoritédescas,carilsdépendentdelasituationetdela
personneàquionadresselaparole.Ilestànoterquecesgestessuiventtoujourslaformule
prononcée(ilsvontenparallèle).Voiciquelquesexemplesquenouspouvonsobserverdans
cessociétés:
Lesviellesfemmesberbèressesaluentdansunrituelaccompliparlesparticipantesà
tourderôle:l’uneprendlamaindel’autre,puiselleluirendsamain,etfinitparl'embrasser
avecuneinclinationdelatête–l'autrerépondparlamêmesuccessiondesgestes.Sil’âgeest
différent,laplusjeunedespersonnesbaiselamaindelaplusâgée,etpuissatête.Parcontre,
chezlespersonnesâgéesdesexedifférent,laprimautéestdonnéeausexemasculin:la
femmebaiselatêtedel'homme,maisnonlaréciproque.Toutefois,sil'hommeestd'unâge
inférieur,c’estàluid'embrasserlatêtedesoninterlocutrice,envertudeladifférencede
l’âge.
EnFrance,lesgestesquiaccompagnentlessalutationss'inscriventdansun
«langage»universel:onseserrelamainsionseconnaîtàpeine,ons'embrassequandonest
ami(e)s.Saufdansunmilieuprestigieux,commeaupalais,oudansundînerofficiel,oùon
baiselamaindelafemme.Etons'inclinedevantlapersonnesielleestroi,prince,etc.
EnRoumanie,lessalutationsnon-verbalesontunautreton,etnousavonsremarqué
l’impactdel’espacedansleprocessusdelacommunicationgestuelle,selonl'expression
«gardersesdistances».Ondistinguequatrezonesdecommunication54:
lazoneintime:tondelaconfidence,
lazonepersonnelle:relationsprofessionnelles,amicales,
lazonesociale:dépenddelafonctiondechacun,
54C.Terrier,Lacommunicationnon-verbales,consultéausite:
http://www.cterrier.com/cours/communication/60_non_verbal.pdfle:24/04/2017
53lazonepublique:faceàunpublic.
Enpratique,nousavonspuconstaterunrespectscrupuleuxdesrèglesdepolitesse
nonverbale,etsurtoutdelasignificationdesdistances:lesgensseserrentlamaindeprèset
puisilsrestentàlamêmedistance;ilslaissentsouventl’impressiond’unmanqued’attention;
leregardsoutenudel’interlocuteurpeutêtreperçucommegênant,maisjamaiscommeune
vexation.
Setoucherpendantlesdiscussionsn’estpasmalperçu,unefoisquelesrèglesdela
discussionontétéfranchies.Cependant,lesétrangerssontcensésêtreplusréservés.Etle
meilleurtémoignageestceluiqu'untouristecanadienquiadéclaré:
Àcequej’aipuvoir,lesRoumainssontcourtois.Leshommesdelagénération
plusâgéesontengénéraltrèsgalantsenverslesfemmes.Ilss’inclinentenleur
baisantlamain,leurouvrentoutiennentlaportepourleslaisserpasserles
premières,etc.Quelquesfemmesoccidentalespourraienttrouvercela
offensant,maisjecroisqu’ilslefontparsimplepolitesseetj’ai
personnellementappréciécetteattitude.Leshommesdelaplusjeune
générationtendentaussiàsecomporterpolimentetdefaçongalante,maisils
nebaisentpaslamaindesfemmeslorsdessalutations.Leplussouvent,ilsleur
tiennentlaporteouleuroffrentleursiège,etc.J’aiobservéquelesfemmes
étaienttrèsàl’aiseencequiatraitàladistancepersonnelle,autoucher,au
serrementdemainetaucontactvisuelqui,entreleshommesetlesfemmes,
suitlesmêmesrèglesqu’auCanada.Àl’exceptiondecequiprécède,jen’ai
pasconstatédedifférencesparrapportauxOccidentauxdanslelangage
corporeletlesdistancespersonnellesdesRoumainsquej’airencontrés.55
Lebaise-mainestpassédugestuelaudomainelangagier:sărutmânaestune
expressionréférantàcettecoutumeoccidentale,maisàlaquelleonattribuelesensde
«reconnaissance»pourunefaveuroupourunservicerendu.Sărutmânasignifiedonc
«merci»,«c'esttrèsgentil»56.
55AffairemondialeCanadain:«AffaireculturelleRoumaine;informationculturelle-conversations»,
consultéausite:https://www.international.gc.ca/cil-cai/country_insights-apercus_pays/ci-ic_ro.aspx?lang=fra,
consultéle:24/03/2017.
56AndaRadulescu,GabrielaScurtu,«Expressiondelarelationinterpersonnelledepolitesse:Divergencesde
structureetdel’emploienfrançaisetenroumain»,consultéausite:
"http://www.persee.fr/doc/igram_0222-9838_2003_num_99_1_2596,consultéle:12/04/2017.
54Bibliographie
1.BATEASONGregory,RUESCHJurgen,Communicationetsociété,Paris:Editionleseuil,
1988.
2.BARRIERGuy,Lacommunicationnon-verbale,Paris:Edition,ESF,1996.
3.MARTINETAndre,Elémentsdelinguistiquegénérale,Paris:EditionArmandColline,
1961.
4.CIOBANUFulviasiHASAN,Finuta,Formareacuvintelorinlimbaromana,
T.I,București:Editura,academieirepubliciisocialisteRomania,1970.
5.CORRAZEJacques,lescommunicationsnon-verbales,Paris:EditionsSeuil,1980.
6.CHARAUDEAUPatrick,Lagrammairedusensdel'expression,Paris:EditionHachette,
1992.
7.EVELYNECharmeux,lebonfrançais…etlesautres.Normesetvariationsdufrançais
d’aujourd’hui,Toulouse:EditionsMilan1989.
8.GRAURAlexandru,Etimologiiromanesti,București:Editura,
academieirepubliciipopulareRomîne,1963.
9.JAKOBSONRoman,Essaisdelinguistiquegénérale,Paris:Leséditionsdeminuit,1963.
10.MAINGUENEAUDominique,Lestermesclésdel’analysedudiscours,Paris:Éditions
Seuil,1996,
11.MUCCIELLIAlex,CORBALANJean-Antoine,FERNANDEZValerie,Teoria
processelordecomunicare,Iași:InstitutulEuropean,2006.
13.MOREAUMarie-Louise,Sociolinguistiqueconceptsdebase,Ličge,Belgique:Edition,
Mardaga,1997.
14.MORSlIDalila,Coursdelinguistiquegénérale,Algérie:EditionsENAG,1994.
15.MASTACANSimina,Laparoleetsonspectacle,Iasi:casaeditorialaDemieurg,2006.
16.ORECCHIONIKERBRATCatherine,Lesinteractionsverbales,TomeII,Paris:Editions,
ArmandColline,1997.
5517.ORECCIONIKERBRATCatherine,Lediscourseninteraction,Paris:EditionArmand
Colline,2005.
18.PIETREANUMarcia,Salutulinlimbaroamna,București:Editura,stintificasienceclope
dica,1984.
19.PAVEL Maria,Elémentsdesociolinguistique.Iasi:CasaediturialaDemiurg ,2007.
20.YAGUELLOMarina,Lesmotsetlesfemmes,essaid’approchesociolinguistiquedela
conditionféminine,Paris:Edition,PetiteBibliothčque,Payot,1979.
21.SŒURDEVINCENNELouisetDALLETJean-Marie,Initiationŕlalangue
berbère,Algérie:FichierdedocumentationberbèreFortNational,1960.
22.WINKINYves,Lanouvellecommunication,Paris:éditionseuil,1981.
Dictionnaire
24.CARMENOperaIoana,PAMFILGabriela,RADURodica,ZASTROIUVictoria,
Nouldictionaruniversalallimbiiromane,București:EdituraalIIliterainternational,2007.
25.CHARAUDEAUPatricketMAINGUENEAUDominique,Dictionnaired’analysedu
discours,Paris:Editionseuil,2002.
26.DUBOISJean,Laroussedictionnairedelalanguefrançaiselexis,Montréal,Canada:
Editions,Larousse-Bordasse,1999.
27.DUBOISJean,GIACOMOMathée,GUESPINLouis,MARCELLESIChristiane,
MARCELLESIJean-Baptiste,MEVELJean-pierre,Dictionnairedelinguistiquelarousse,
Paris:EditionsLaousse,1973.
28.ELENAGorunescu,Dictionnaireroman-francez,București:Editura:teora,2007.
29.GREVISSEMaurice,GOSSEAndré,Lebonusagegrammairelanguefrançaise,
Bruxelles:ÉditionsdeBoeckUniversité15èmeédition,2011.
30.REYAlain,LeRobertdictionnairehistoriquedelalanguefrançaise,T.I,Paris:
Maury-Eurolivres,1999.
31.STĂNCIULESCU-CUZAMarina,GHERMANHaritina,LĂZARESCUGeorge,
DicționarItalianRoman,București:Editura100+1Gramar,1996.
56Sitographie
32. AUREL POP Ioan, in:
«“Servus”,salutulTransilvaniei…Aflăceînseamnășiceistorieare»;consultéau
site:«http://www.brasovultau.ro/articol/stiri/servus-salutul-transilvaniei-afla-ce-inseamna-si-
ceistorie-are.html»(le:05/042017).
33.Origine du mot« azul » consulté au
site :«http://www.wikimazigh.com/wiki/Encyclopedie-Amazighe/Coran/Azul »(le:
23/01/2017).
34.RADULESCUAnda,SCURTUGabriela,article"Expressiondelarelation
interpersonnelledepolitesse:Divergencesdestructureetdel'emploienfrançaiseten
roumain", consulté au site :
http://www.persee.fr/doc/igram_0222-9838_2003_num_99_1_2596.(le:07/03/2017).
35.Laformulebonnematinée,calquedel'anglaisgoodmorning,attestéparlaBanquede
DépannageLinguistique»,consultéele17.04.2017,àl'adresse:
http://bdl.oqlf.gouv.qc.ca/bdl/gabarit_bdl.asp?T1=bon+matin&id=2656.
36.Trésor de la langue française informatisé,
«http://stella.atilf.fr/Dendien/scripts/tlfiv5/advanced.exe?8;s=3910582335:Av.1230bonjor«
jourfavorable,tempsheureux»(G.LECLERC,Fergus,éd.E.Martin,193,25dansT.-L.,s.v.jor);
2equartXIIIes.bonjour(AUDEFR.LEBAST.,Romancero,p.9dansLITTRÉ)».
FichiersPDF
37.HADDADOUMohandAkli,vocabulaireamazighcomun,formatpdfdisponiblesur:
http://www.ummto.dz/IMG/pdf/NOUH_ABDALLAH.pdf(consultéle:26/02/2017)
38.LAKOFF.R.L’emergencedelalinguistiquecognitive.Formatpdfdisponiblesur:
«htl.linguist.univ-paris-diderot.fr/fortis/Emergence_LC_V2-1.pdf»(consultéle:
15/03/2017).
39.YACINETassadit:"L’artdediresansdireenKabylie,cahierdeslittératuresorales,
70-2013".Formatpdfdisponiblesur:«https://clo.revues.org/1271»(consultéle:
19/03/2017).
5740.C.Terrier,Lacommunicationnonverbale,consultéausite:
http://www.cterrier.com/cours/communication/60_non_verbal.pdfconsultéle:24/04/2017
Copyright Notice
© Licențiada.org respectă drepturile de proprietate intelectuală și așteaptă ca toți utilizatorii să facă același lucru. Dacă consideri că un conținut de pe site încalcă drepturile tale de autor, te rugăm să trimiți o notificare DMCA.
Acest articol: Alissudemonmémoiredelicencesurlacompétenceinterculturelledanslemanuel [620295] (ID: 620295)
Dacă considerați că acest conținut vă încalcă drepturile de autor, vă rugăm să depuneți o cerere pe pagina noastră Copyright Takedown.
