SPECIALIZAREA:studiiromanice:culturaleșilingvistice(latină,franceză, italiană,spaniolă) Thème:… [620294]
UNIVERSITATEADEVESTDINTIMIȘOARA
FACULTATEADELITERE,ISTORIEȘITEOLOGIE
DEPARTAMENTULDESTUDIIROMÂNEȘTI/DELIMBIȘI
LITERATURIMODERNE
SPECIALIZAREA:studiiromanice:culturaleșilingvistice(latină,franceză,
italiană,spaniolă)
Thème:
Analysecontrastivedesinteractionsverbales.Lecasdesformulesdesalutenfrançais,
roumainetberbère.
Dissertation
Coordonnatricescientifique:Docteurmaîtreconférencier,Mariana,Pitar
Candidat: [anonimizat]://2017
2Tabledesmatières
Tabledesmatières……………………………………………………………………………………………………………2
Remerciement…………………………………………………………………………………………………………………4
Avant-propos………………………………………………………………………………………………………………..5
Chapitre1:considérationsthéoriquesautourdel’interaction
1.Delalinguistiqueàlacommunication………………………………………………………………..12
1.1.Distinctionlangue/parole…………………………………………………………………………….13
2.L’analysedediscours………………………………………………………………………………………….14
3.Delacommunicationàl’interaction……………………………………………………………………15
3.1.L’interactionverbale………………………………………………………………………………….18
3.2.Lesinteractionsnon-verbales………………………………………………………………………19
3.2.1.Classificationdesinteraction…………………………………………………………………..19
A)L’inclinationducorps…………………………………………………………………………….20
B)Lapoignéedelamain……………………………………………………………………………..21
C)Leregard……………………………………………………………………………………………….21
D)Lesilence……………………………………………………………………………………………….22
E)Lesexpressionsfaciales……………………………………………………………………………22
Chapitre2:présentationdeladémarcheméthodologiqueàsuivredansl’analyse
2.1.Lesaxesd’études………………………………………………………………………………………..23
2.2.Laméthoded’analyse…………………………………………………………………………………24
2.3.Lesapprochespluridisciplinairesdesinteractions……………………………………….24
2.3.1.Lepointdevuelinguistique………………………………………………………………..25
32.3.3.Lepointdevuesociologique……………………………………………………………….27
2.3.1.Lesapportsdeladémarcheméthodologique………………………………………28
2.3.2.Démarcheempiriqueetinductive………………………………………………………..29
3.Chapitrepratique:Expressiondelapolitesse-analyselinguistiqueet
sociolinguistique
3.1.L'aspectlinguistiquedesformulesdesalut…………………………………………………………….30
3.1.1.Lecturelexico-sémantiquedessalutations……………………………………………………..31
3.1.1.1.Lesformulesd'ouvertures……………………………………………………………………31
3.1.1.2.Lesformulesfinales/declôture…………………………………………………………..36
3.1.2.Constructionsgrammaticalesdessalutations………………………………………….40
3.1.2.1.Formulesàréférencetemporelleabsolue……………………………………………..40
3.1.2.2.Formulesàréférencetemporellerelative……………………………………………..41
3.1.2.3.Lesystèmedespronoms………………………………………………………………………41
3.2.L'aspectextralinguistiquedesformulesdesalut……………………………………………….43
3.2.1.Quelquesconsidérationssociolinguistiques……………………………………………..43
3.2.2.Lefacteur«statutsocial»……………………………………………………………………..44
3.2.2.1.Lesappellatifs……………………………………………………………………………………..44
3.2.3.Lefacteur«sexe»………………………………………………………………………………….48
3.2.3.1.Stéréotypeslangagiersmasculins/féminins………………………………………49
3.2.3.2.Analysedutableaurécapitulatif……………………………………………………….53
3.2.3.3.Différencesstylistiques…………………………………………………………………….54
3.3.L'aspectnonverbaldesinteractions…………………………………………………………………56
4.Conclusiongénérale…………………………………………………………………………………………………59
5.Bibliographie…………………………………………………………………………………………………………..62
4Lesremerciements
JetiensàremercierenpremierlieuxMadameMarianaPitar
d’avoiraccepterlesuividecetravail,aussilegrand
remerciementavouéégalementàcescollèguesavecquij’ai
parcourusdeuxansdeformation,dontleurcours,leurconseils,
leursuggestions,m’ontétéunappuispourallerloindansmon
master
Enplusmescollèguesdelaspécialitéetceuxdelasection
françaiseenparticulierauxquelsjedoisunrespectprofond
pourleuraidedanslaréalisationsdecemodestetravail.
5Avant-propos
Aucoursdelaréalisationdemonmémoiredelicencej’aicentrémonintérêtsur
l’importancedesdeuxconceptslacommunicationetl’interculturalitédansledomaine
pédagogiquesurlacompétenceinterculturelledanslemanuelscolaireenAlgérie:casde
la4èmeannéemoyenne.Cetravaildidactiqueàtraverslaquellej’aicôtoyéassez
fréquemmentl’universdel’acquisitiondeslanguesétrangèresansjamaisyconsacrerune
analyseélargieetprécise.
Eneffet,l’interculturalitéatoujoursétéconsidéréecommeunematière
d’enrichissementgrâceàl’intégrationdesphénomènesculturelsdanslamajoritédesdomaines
oùleslanguesentréesencontact,etenparticulierlesmanuelsscolaires.
Enpassantdecemondescolaireaumondeélargisurtoutelescouchessociales,nous
rencontronsdessituationsdanslesquelleslesgensserencontrentetilssemettentàdes
comportementslangagierscommelessalutations,lesremerciement,lesinvitations,lesinjures,
etc.Cegenredephénomènesconversationnelsissuducontactentrelesinterlocuteursest
considérécommeunrituelàrespecter.
Àceteffet,dansmadissertationdemasterj’aichoisiunthèmequitientsesconceptsde
based’undomainedéjàfaitautourdesinteractions.
L’analysedesinteractiontoucheengénéralelamajoritédeschampsd’études,la
linguistique,lapsychologie,l’histoire,lasociolinguistique,l’ethnologie,lapédagogie,etc.La
richessedudomainedesinteractionsm’apousséàchoisirunepartieintituléeLesformulesde
politessesdontlessalutationsontunegrandepartiedansl’expressiondelapolitesse.Ce
choixestlerésultatd’unconstatautourdequelquesphénomènesrencontrésdansmeslectures
oùj’aivul’importancedevoirouderevoircesexpressionsqu’entretiennentlesgens
quotidiennement,carlesétudesautoursontraresouanciennes;enplus,ilestlerésultatde
quelquesobservationsdumonquotidienlelongdemonséjouricienRoumanie.
L’angledanslequelj’aivouluinsérermathématiqueestceluid’unelecture
complémentaireentrelalinguistiqueetlasociolinguistiqueenm’appuyantsurquelque
conceptsquej’aivuessentielsvoiremêmeparticipantsàlaréalisationd’uneanalyseautourde
l’interaction.
6Danslebutderéussircetteétudedistinctive,etafindemettreleparallèleaveclesdeux
disciplinescitéesdansleparagrapheprécédent;j’aiproposédansmathématiquetroislangues
français,roumainetberbère,sachantbienqueladifférenceestunenrichissement.Ceslangues
sediffèrentnonpasseulementdansleurconceptionlinguistique,maisaussidanslesrites
conversationnelsquidominentlesfaçonsdeparlerpourchaquesociétéquidonneunetouche
particulièrepropreàchacunedeceslangues.
C’estpourquoilacommunicationfaitlepointdeliaisondansmontravailcarellejette
sonregardsurlesphénomènesquisemanifestentauniveaudenosdifférentesconversations.
Parmicesphénomèneslessalutationsetleurcaractèreverbaleetnon-verbalesurlesquelles
s’estaxénotrechoix.C’estgrâceàladichotomielangue/parolequeserévèleplusieurs
interrogationssurlacommunicationetsonrôledansmadissertation.
Lestroislanguescitéesenhautontunsystèmedecommunicationdifférentmaiselle
possèdelemêmealphabetlatine,doncenlinguistiquelestroismanifestentunsystèmede
salutationparticulier.Celles-cin’ontpaseuuneimportancepourleslinguistes,cette
négligencenousamotivéàvoirdeprèscequimouvementecesexpressionsetlesmodifications
linguistiquesetsociolinguistiquesquiinterviennentdansleurréalisation.
Afindecombinerlesdeuxdisciplinesmentionnéesavantetaveccequela
communicationnousaapportéparlebiaisdequelquesconceptsqu’ysontliés,j’aipenséà
traiterunsujetpertinentquienglobetousetquifaitl’objetd’uneobservationobjectivedont
l’intituléest:
Analysecontrastivedesinteractionsverbales.Lecasdesformulesdesalutenfrançais,
roumainetberbère.
C’estunsujetàplusieurstendancesdontleschampsd’étudesoudisciplinescités
en-dessusindiquentleurpartimportantdanscesujet,vuequ’ilsparticipentd’unefaçon
primordialedanslaréalisation,voirmêmelaréussite,decetyped’interaction.
Cependant,lesexemplessurlesquelsj’aiappliquémesobservations,m’ontpousséà
ouvrirunélargissementdel’étudesurlacomposanterégionaleetsurlestatutactueldes
salutationsenRoumanie.Celaencomparaisonavecd’autresusagesdesociétésétrangères,làje
parleduberbèrequipossèdeuneformemétisséedeplusieursorigines(originesliéesau
7différentesinvasionsvécuesaucoursdel’histoire)contradictoireparrapportàlalangue
roumaine,oudufrançaisquidesaparttented’investirl’environnementdanslequelse
pratiquentceslangues,àtraverslesdifférentescontactsquelleaavecceslanguescomme:les
alternancesetlesempruntsquenousrencontronsdansdesdiscussionsd’ordreamical.
Aussidevoircommentcesexpressionsdansceslanguesjouentlerôledestimulateurqui
pousseàdesréactionsayantunimpactsurlaqualitédepolitessepeutêtreadmiseounonou
bienc’estunsimplefaitquenousdevrionslesunspourlesautres.
Pourmettreenétatdeslieuxlathématique,ilnousestéténécessairedepenseràune
structurecohérente,quiserésumedanslesétapessuivantes:
D’abord,unavant-proposdanslequelnousinscrivonsnospropositionsderecherche,afin
d’atteindrelesrésultatsquiserontd’utilitédansledomainedel’analysedudiscours.Cette
introductionestunespacedanslequelnousessayonsdecontextualisernotrethématique,celaà
traversunaperçusurlesinteractionsverbalesetenparticulierlesformulesdepolitesses.Ce
typed’expressionsfiguresouventdansledomainedel’analysedudiscourssousformed’une
comparaisonavecd’autreslanguesquiontunecalligraphieetunegrammairedifférente.Mais,
penseràunelecturecontrastiveautourdeslanguesquiontunegraphieuniqueouune
composanteculturelleimbriquée(l’exempledecescomposantescultures:celles
Othomaneetfrançaised’unefaçondirectouindirectdansl’orientationducomportement
langagierchezlacommunautéberbérophone)quilesmetencontactsuscitedesréflexionssur
lesélémentsquimènentàlaconfusiontelque:salutetbonjourquelestroiscommunautés
utilisentdanslesdiscussionsamicales.
Ensuite,leplanquiimpliquelespremièresétapesstratifiéel’unesurl’autre;en
commençantparuncadrethéoriquerépartiendeuxchapitres:lepremierestautourde
l’interaction.Afind’atteindrelasignificationdecettenotion,unsouschapitreréservéepourla
définitiondelacommunication,quifaisaitsouventappelàlalinguistiquecommeétantune
sourced’oùelleextraitsamatièrepremière.Decefait,nousmentionnonssous
sous-chapitreayantlerôled’unepasserelleintitulée:delalinguistiqueàlacommunication.
Lesaxesdedépartextraientdeladichotomielangue/parole.cettedernièreestconsidérée
commeunpatpouralleràl’avantdanscechapitreetarriveràlaconceptiondel’interaction
nousavonsréservéunepartiepourl’analysedudiscours.L’insertiondecetitreesttrèsutile
8danslamesureoùilnousaideàconsoliderlelienentreuneanalysecontrastivepurement
linguistiquesesapportspouruneétudedesinteractions.
Cettedernièrenousmèneraàladistinctionentredeuxtypesdecommunication:verbaleet
non-verbale,suivideleursspécificités.Enplus,nousavonsunparagraphesurl’espaceetle
tempsparcequ’ilsontunrôleimportantdanslaréalisationduprocessusdecommunication.
Endeuxièmelieu,nousavonsmisenrelieflesconceptsquiassurentlacontinuitéetla
cohérenceentrelathéorieetlapratique,dontlesformulesdepolitessesconstituentl’élément
noyauàillustrerendétaildanscechapitre.Pourbiendécelerenétatlinéairecesexpressions,
nousavonspenséàlastratificationsuivante:
A)Lessalutations
Nousavonsaxénotreintérêtsurlessalutationsetsurquelquesformesdanslesquelles
ellessemanifestent.
B)Lesentréeslessorties
Traditionnellement,chaqueéchangecommenceparunesuitedemotsintroductifs;celle-ci
estunmoyenàtraverslequelonexprimeuneattitudedebonneconduite,durespectquidonne
unclimataisépourlaconversation.
Alafin,lesgenss’adressentuneautresuitedemotsconclusifs.Danscettepartienous
avonsmentionnélesremerciementsentantsortie,parcequ'ilsfigurentspontanémentdansles
usagesquotidiens:»merci,multumescsaumerci,tanmirth».
C)Lespardons
Cettecatégorienousl’avonsmisecarelleestspécifique.Nousl’avonschoisipas
seulementparleurcaractéristiquedepolitesse,maisaussi,uneparticularitéquenousavons
notée,pourleuremplacementcommeouverture:«excusez-moioùpourrais-jetrouverun
kiosque?»,«scuzeundeegaradenord?»,«degla3nayakandaayafaghuntraducteur?».
D’autrepart,nousavonsréservéunepartieautourdesformulesnon-verbalesàtravers
quelquesmouvementscorporelsquivéhiculentcesexpressionsdepolitesses.
Pourmettreunplancohérentànotretravail,nousavonsproposédanscechapitrela
méthodologied’analyseàsuivreafind’assurerunejuxtapositiondeschapitresdansnotretravail.
9Etavantdeparlerdecedomaine,nousavonsajustélesnotionsaveclesapproches
pluridisciplinairesetdestravauxquiconfirmentleurexistence.Enparticulier:lalinguistique
etlasociolinguistique.
Entroisièmelieu,nousavonslapartiepratiquedanslaquellenousavonsinvestitousles
savoirsetlematérielquinousyestmisàladisposition,afindemettreenexerciceles
échantillonsproposésen-dessus.
Nousavonsappliquéuneanalysesurdeuxpôles:
-Intra-linguistique;faitautourdesniveauxlexico-sémantique,syntaxiqueet
phonétique.
-Sociolinguistiqueoùnoustraitonslesphénomènessociauxquiinterviennentafin
d’offrirunetoucheparticulièreparlebiaisdelacomposanteculturellequipeintce
typed’expressions.Aussilestatutdespersonnesquidéfinitlesfaçonsd’adresseen
mettantl’accentsurl’usagedesappellatifsdanschaquesociété.
Notreattentionétaitbeaucoupinvestiedansleparagrapheréservéaufacteur«sexe»où
nousn’avonspasseulementexpliquéladistinctionentrelesparlésmasculinetleparléféminin,
maisaussi,lesapportsdecesdeuxtypesd’usagespourl’expressiondepolitessegrâceàleurs
lesdifférencesstylistiques.
Untexteestréservéàquelquecomportementdesalutnon-verbaledanslequelnous
essayonsdenoterl’ancrageculturelexpliqueladifférenceentrelestroiscommunautés.
Alorsquelesanomaliesretrouvéesaprèsl’analysenousoffrentunepisteàplusieurs
travauxàdévelopperdansl’avenir,jeciteleroumainoùuneenquêtesociolinguistiqueautour
decesformulesestsollicitée,car,cellequiaétéfaiteavantnepeutpasêtreluniappliquéedans
cetempsmoderneàcausedesexigencesdelagénérationdenosjours,enmodifianttouteles
modalitésdeleurusage.
Enconclusion,nousavonsrésumélesrésultatsetlesobservationsrécoltéespourles
confronterauxinterrogationsproposéesdansl’introduction.Lesrésultatsvisésdecettelecture
estderevoirl’évolutiondesmodalitésd’adresseetducomportementlangagièrequenous
offrentlestroistypesdelanguesenlessoumettantauxdifférentesréalités:linguistiques,
sociales,politique,historique,académique,etc.
C’estàpartirdececonstatquej’aichoisidecentrermontravailsurl’apportdeséléments
10culturelsdansl’évolutiondespratiquesdiscursivesautourdumodèle:français,roumainet
berbère.J’aichoisiderecentrermonétudeautourdequelquesexpressionsverbaleset
non-verbalesentravaillantsurleslangueselles-mêmes.
Apartirdelà,j’aidécidéderesserrermonanalyseautourdesoutilsquem’offrentles
champsd’étudessuivant:lalinguistique,l’analysedudiscoursetlasociolinguistique.
Ladifficultéestdetrouverunebibliographiequiencadrelathématiquedansune
perspectivepertinente.Or,cellequiestmajeurdanscetravailestdetrouverlessyntagmesles
pluspertinentspourlesillustreretlessoumettreàunecomparaisonétenduequesoutientmon
propos.
Lesrésultatsattendusdanscetravailsontenpremierlieud’ordrelinguistique;par
l’extractiondesparticularitéslinguistiquesquiconstituentchacunedeslangueschoisies.
Endeuxièmelieu,l’ordresociolinguistiqueàtraverscertainsphénomènesditrituels
qu’imposelasociétésursesmembresafindepréserverunespécificitéidentitaireàlaquelle
réfèredanslesdifférentessituationsdecommunication.
Afind’atteindrelesobjectifssuivants:
_Chaquelanguecommuniqueetprescritsesnormesafindepréserversonaspect
linguistiquesurtouslesniveaux.Mêmesiceslanguesontsubileprocessusdelatinisation
ellessonttoujoursdifférentesmaisellesserventàune«communicationricheetcorrecte».
_Montrercommentcesexpressionspeuventserviràunecommunicationcorrecteetàune
intégrationobjective.
_Aussi,l’impactdelacomposanteculturelledansunéchangeentredespersonnesde
langueetculturedifférentes.
Laproblématiqueautourdelaquellenousessayonsdemenernotretravail,s’établitsurles
pointsdedivergenceetdeconvergencelinguistiquesetsociolinguistiqueentreleslangues
française,roumaineetberbèreetcommentcesformulesdesalutpeuventserviracette
distinctionafinderéaliseruneétudecontrastiveetjusqu’àoupeutellesarrivéespourmieux
offrirunpointd’interetpourplusieursdisciplinestellesquelalacommunication,
sociolinguistiqueetlalinguistique.
Notretravailestunessaissurunethématiquepertinentvuequ’elleouvreuneparenthèse
pourqued’autreslecturesetdesenquêtespeuventêtrefaitesendétailafinderevêtirlechamps
11desinteractionsetceluidel’analysedudiscoursavecdenouveauxconceptsetdenouvelle
issues.
121.Chapitre
Considérationsthéoriquesautourdel’interaction
1.Delalinguistiqueàlacommunication
LalinguistiqueetlacommunicationsontDeuxdisciplines,dontlarelationest
complémentaireoùlalinguistiqueoffrelematérielnécessairepourlaréalisationdeprocessus
decommunication.Celienentrelalinguistiqueetlacommunicationremonteauxtravauxdes
linguistesetdesreprésentantsdelathéoriedelacommunication.Al’instardeRomanJakobson,
quidesapartaexpliquécommentcettethéoriedelacommunicationtraiteunprocessus
binaire1,queformentlesunitéslinguistiques.Pourlui,l’analyselinguistiqueestarrivéeà
résoudrelediscoursoralenuneséried’unitésd’informationditestraitsdistinctifs.Cestraits
sontconsidéréscommeétantdesphonèmesquis’enchainentpourformerdesséquences2.Un
processusbasésurleprincipederelationquisesituedanslechampdelacommunication,où
lesacteursquiparticipentàuntelprocessus,quesesoientêtrevivantouobjetaprès
perceptiondessignaux,transmettentunmessageaurécepteur.
Suiteàunexempled’uneexpériencefaitepardesingénieurssurl’aspectphysiquedela
communication3,quiserésumesousunschémadanslequelintervientdescomposantestel
que:l’émetteur,lerécepteur,lecode,lecanal,lemessageetleréférent.Cesélémentssont
indispensables,etilsdevaientêtreprésentspourqu’onpuissedirequenouscommuniquons.
Leprincipedecodageetdedécodagegrâceauquellesprotagonistesdelacommunication
arriventàanalyserlecontenuréférentieldumessage.Cevas-et-viensestdésormais,lenoyau
quisertàuneanalyselinguistiquedecesunitésquiconstituentl’information.
Alorsque,lalinguistiquenousproposecommecondition,afindepouvoirréaliseruntel
processus,ladistinctionlangue/parole:depointdevuedeleurutilitésurleterrain.Aussi,les
considérationsnonstandards(quineseconformentpasàlanorme),quisemanifestentpar
desreprésentationsautourducodetelsestlecasdessymbolesetdesritespopulairesqui
imposentleursmodalitésauseind’untelmécanismedecommunication.
1Jakobson,Roman,Essaisdelinguistiquegénérale,Paris,EditionsdeMinuit,1963,p.88.
2Jakobson,Roman,Ibidem,p.88
3Jakobson,Roman,Op.Cit.,p.87.
13Lareproductiondesesreprésentationsestuneactivitéprincipaleautourdelaquellela
théoriedelacommunicationsedéfinit4.Cettesituationsocialequis’établitquanddespersonnes
entrentencontact,etquiestconçucommeuneunitéduchampd’étudedelathéoriedela
communicationàtravers«laparole».
1.1.Distinctionlangue/parole
Saussuredanscestravauxsurlelangagenousexpliquelesdeuxpartiesconstituantes,qui
sesontclassifiéesl’uneaprèsl’autreselonleurimportancedansl’étudelinguistique.Lalangue
commeétantélémentessentiel,uneentitésocialeposéeenpremierlieupuislaparolequiest
individuelle,ellemetenœuvrelalangue.Donclesdeuxsontinterdépendanteset
complémentaires,telquelesouligneF.DeSAUSSURE:«sansdoute,cesdeuxobjetssont
étroitementliéssesupposentl’unl’autre:lalangueestnécessairepourquelaparolesoit
intelligibleetproduisetousseseffets;maiscelle-ciestnécessairepourquelalangue
s’établisse…»5
Lelinguistepeuts’appuyersurl’observationdesfaitsdeparolepourconstruirel’objet
abstraitqu’ilnomme:«langue»,vuqu’historiquementlaparoleprécèdelalangue.Decette
dernièrequiestessentielle;Saussuremetlepointsurlescaractèresquiladistinguentdela
parole:«L’étudedulangagecomportedeuxparties:l’une,essentielle,apourobjetlalangue,
quiestsocialedanssonessenceetindépendantedel’individu;cetteétudeestuniquement
psychique;l’autre,secondaire,apourobjetlapartieindividuelledulangage,c’estlaparoley
comprislaphonation:elleestpsycho-physique»6
L’expressiondelalangueestindépendantedelaparole,caronpeutseservird’autres
moyenspourpouvoirtransmettrelemessageoumettreenusageladitelangue.C’estpourquoi
lacommunicationinsistesurlefaitquelemessagesoitreçupeuimportelecanaloulecode.
Ajoutonsàcelalepointdevued’AndréMartiné7surlafonctiondulangage,etcelledela
langueenparticuliercommeétantuninstrumentquipermetd’entrerenrapportaveclesautres
(communiquer).
Entreindividuetsocial,ilyaunedifférencepsycho-physiqueetcomportementale;qui
orientel’étudedulangageoulaprimautéestdonnéeàlalanguecarelleestleproduitdela
4Jakobson,Roman,Ibid,Ibidem,pp.90-91.
5MorsliDalila,Coursdelinguistiquegénérale,Algérie:ÉditionsENAG,1994,p.38.
6MorsliDalila,IbidemP.38
7AndréMartinet,Élémentsdelinguistiquegénérale,París:ÉditionsArmandColline;1961,p.13
14société.Laparoleparsonstatutindividueln’estqu’unélémentanimateurdelalangue,dont
l’individusesertcommeunespacedanslequelilparticipeàenmettreenmarche.Decefait,
lesdeuxélémentssedistinguentparcesdifférencesliéesàl’appartenanceàunecatégoriedans
laquelleilsseprésentent.
Cependant,cette«langue»détientsasurviedelapersonnequilafassevéhiculer,doncelle
dépenddesonaspectindividuel.C’estpourquoilanotion«parole»,estintroduiteparSaussure
afindedélimiterlechampdelalinguistique.Pourlui,laparoleestleproduitdel’activité
langagièredessujetsparlants;uneexploitationindividuelleetconcrètedelalangueparses
utilisateurs.
Sonutilitéapparentepouratteindrelestatutdescienceexacteauquellalinguistiqueaspirait,
laparoleseralongtempsremisehorsdel’étudedulangage.LaconceptionSaussuriennedela
parolelagardeindépendammentdesnormessociales:lessujetsparlantsutilisaientlesystème
delalangueentièrementàleurguise,laseuleobligationétantdeproduiredesénoncés
grammaticalementcorrects.
Lasociolinguistiqueestparmilesdisciplinesàtraverslesquelleslaremiseencausedecette
distinctionentrelangue/paroleestrevendiquée.Cettevisionquidonnelaprimautéàlalangue
ennégligeantl’élémentactualisateuraétéaussivuautrementparlathéoriedela
communication.Celle-cipréconisel’enrichissementàtraversl’étudedesphénomènesquise
manifestentdansunéchangeenseservantdelaparole;enparticulierlesapportsdecette
dernièrecommesonrôledansl’orientationduprocessusdecommunication.
2.L’analysedediscours
Unmotissudelalanguecourantequiaprissoncaractèredespécialisationàtraversses
tendancespratiquesvisantàconvaincre8,cettefaçond’agirsurlepublicaouvertlechampà
plusieursapprochesdontl’analysedudiscoursfaisaitpartie.
L’analysedudiscourss'inscritdansl'oppositionSaussurienne«langue/parole»etconnaît
diversesdéfinitionsetdiverstypesdepratiques.Lespremièresanalysesdediscoursontporté
surletexteécritetletexteproduitparunseullocuteur«monologue»9.
Enpremièrelieu,l’analysedecestextescherchel’applicationdesprincipesthéoriquesdela
linguistiquepourdégagerdesrèglesdeproductionsimilairesàcellesdeformationdesmots.En
8Marie-LouiseMoreau,Sociolinguistiqueconceptsdebase,LiègeBelgique:ÉditionMardaga,1997.p42.
9DominiqueMaingueneau,Lestermesclésdel’analysedudiscours,Paris:ÉditionsduSeuil1996.p57
15secondlieu,l’influencedesconditionsdeproductionpsychologiques,socialesetsituationnelles,
surlaformedesénoncés.Celaapermisd’enrichirledomainedel’analysedudiscours;à
traversleclassementdesdiscoursengenresetinterprétationdudiscours,etlacommunication
etenparticulier.
L’analysedediscourss’estensuitepenchéesurl’étudedel’usageconcretdulangagepardes
locuteursréelsdansdessituationsréelles.Ledictionnaired’analysedudiscoursrapportecette
approcheàlarelationentreletexteetlecontexte.10
Danslaréalité,unephraseesttoujoursadjointeauncontexte(lelieu,letemps,les
participantsetc…).Onneparleplusdephrasedepointdevuedesyntaxe,maisd’énoncé,dont
lecontenuetlaformenedépendentpasseulementdesrèglesdegrammaire;ilsdépendentaussi
desélémentsducontexte.
L’élémentducontexteleplusintéressantestlapersonnequiproduitl’énoncéquis’appelle
énonciateur.Sonévocationestdanslebutdemontreretd’analysertoutcequiestnormatif
dansl’énoncé,quipermetdelerattacheràsonénonciateuretaumomentoùcelui-cis’exprime.
Ainsidedécrirelefonctionnementdequelqueunitédusystèmetellesquelespronoms
personnels,lesdéictiquestemporelsetspatiaux,etc.Egalementdechercheràanalyser
commentlelocuteurintègredefaçonplusoumoinsimplicited’autresvoixquelasiennedans
sondiscours,parlebiaisdel’usagedestempsverbauxetlesformesdudiscoursdirect,indirect,
rapporté,etc.
L’analysedudiscourss’intéresseainsiàlasubjectivitédel’énonciateur11etàlamanière
dontelleapparaîtdanssondiscours.Danscettedémarche,nouspouvonsdirequel’énonciateur
estconsidérélapersonnequiconduitlalangueendiscours.
3.Delacommunicationàl’interaction
Lemot«communication»estempruntéverslafindeXIIIesiècle,ilestdérivédulatin
«Communicatio»12quiveutdire«miseencommun,échangedepropos,actiondefaire-part».
10PatrickCharaudeauetDominiqueMaingueneau,Dictionnaired’analysedudiscours,Paris:ÉditionsduSeuil,
2002,p42.
11DominiqueMaingueneau,Ibidem,p.78;
12AlainRey,Lerobertdictionnairehistoriquedelalanguefrançaise,T.I,Paris:Maury-Eurolivres,1999,p.
819.
16Direqueparlerc’estcommuniquernesuffitpaspourmettreenétatexactleconceptde
Communication,carelledevaitavoirunefonctionquisertàdésignerdesréalitésréférentielles.
Autrementdit,laparoledevaitpasserdustadepersonnelaustadesocialpourqu’ellesoit
intégréedansunenvironnementdanslequelparticipeplusieurspersonnes.Grâceaumécanisme
delatransmissionetlaréception,ceconcept«communication»metenexerciceuneréalité
extralinguistiquesd’unecommunautédonnée.Ildéfinitlalangueentantqu’entitéàplusieurs
composantes.
Cettedynamiqueconversationnelle,quimetenvaleurlacirculationdesmessagesà
l’intérieurd’ungroupe,d’unecollectivité,oùlesparticipantsentrentdansune«interaction»13
particulière.
Onappelle«Interaction»tousleséchangesentredeuxouplusieurspersonnes.Un
processusd’influencesmutuellesqu’exercentlesunssurlesautres14.Letermerenvoieàune
communicationentredeuxouplusieurspersonnes.Ils’étendsurdeuxpôlesayantcomme
nomination:verbaleetnonverbale.Lemot«verbal»renvoieàuneparticularitédel’échange
quiestlaparole.
Decettedéfinition,onpourraitdirequelesinteractionsverbalesseraientl’objetprivilégié
pourlalinguistique.Mais,historiquement,ellenes’yestintéresséequetrèstard:versles
années70auxEtats-UnisetpuisenFrancedanslesannées80.
Puisquelalinguistiqueestunedisciplineissuedelagrammairedontelles’estpeuàpeu
distinguée.Hormisque,lagrammaires’intéresseauxaspectsformelsdelalanguequiest
prescriptive;etnonpasauxpratiquesqu’enfontleslocuteursd’unemanièrespontanéedans
lesdifférentessituationsquotidienne.
Enfait,l’idéed’analyserdesconversationsn’étaitpasconsidéréecommeunepartiedu
champdisciplinairedelalinguistique.Cen’estpasétrangedonc,sid’autresdisciplinescomme:
lapsychologie,lasociologiesesontintéresséesauxprocédésdelacommunication
qu’entretiennententrelesindividus.
Deuxnotionsconsidéréesmajeursontpoussélechampd’étudedesinteractionsau-delàde
cequelalinguistiquenousrecommandeL’espaceetletempsquenousvoulonssignalerdans
13SiminaMastacan,Laparoleestsonspectacle,Iași:casaeditorialaDemieurg,2006,p.22
14PatrickcharaudeauetDominiqueMaingueneau,Dictionnaired’analysedudiscours,Paris:ÉditionsduSeuil,
2002,p.319
17ceparagraphevueleurimportance;c’est-à-direquetouteactivitéàbesoind’unefaçonou
d’uneautreàcettecompositionquilametenétatd’activité.
Laparticularitédanslaquellenousvoulonsinscrirecesdeuxnotions,c’estdelesvoirdansle
cadresituationneldelaconversation.Commel’indiquel’expression:«garderladistance»qui
exigecommeconditionderespecterladistancespatio-temporelledanslaconversation
CharmeuxEvelyne,15nousexpliquecommentlemotdistancepeutcernerlasituation
danslaquellenouscommuniquons,àtraverslessituationssuivantes:
Ellelesarépartiendeuxtypesunequis’intéresseàlarelationentreleslocuteursetl’autreet
réservéeàl’espace-temps.
Enpremierlieu,ladistancepeutêtredistinguéedanslesrelationsquientretiennententreles
interlocuteurs.Pourcetypededistance,C.Evlyneproposedeuxclasses:laclassedans
laquellesetrouvelesdiscussionsamicalesdanslacatégoriedesdistancesinexistantesàdegré
zéroquinesontpasaffectives;autrementdit,lesinterlocuteursnecontrôlentpaslecontenue
deleurdiscussiondanslequelildevaientavouerunsentimentderespect,detolérance,de
statut,etc.Aussiilsnefontpasdelimitenidefrontièrepourleurdiscussionvuequ’elleest
amicalecarellen’apasunespaceprécis.Ensuite,Ellesituelecadredanslequelsetrouvent
lesinterrogations,etlesinterviews,dontladistanceestlimitéedansl’espaceetquiaaussiune
distanceaffective.
Ledeuxièmeclasseestcelledesdistancesprovoquéespardesdestinatairesquenous
rencontrionssousformededébat;souventdanslescolloques,lesexposés.Alorsquandonfait
unelectureàhautevoix,oulethéâtredanslesquelsladistanceestprovoquéeparune
énonciationditeétrangèrecelaveutdirequedanscettecatégoriededistanceparticipent
plusieurspersonnesparmiledestinataireenparticulierdanslesconférences.
Endeuxièmelieu,desdistancesspatio-temporellesellessontliéesaudegréd’approcheet
d’éloignemententrel’espaceetletempsquenouspouvonsremarquéàtraverslesrépondeurs
téléphoniques,lesradiosetlestélévisions.
Siladistanceestdistinguéedansl’espaceseulementetnonpasdansletemps,lesmoyens
dediffusionmédiatique(téléphone,radioettélévision)vontavoiruncaractèreendirect.
15Charmeux,Evelyne,Lebonfrançais…Etlesautresnormesetvariationsdufrançaisd’aujourd’hui,Toulouse:
ÉditionsMilan1989,P84
18NousdistinguonsdecetteclassificationdeCharmeuxEvelyne,dontletempsetl’espace
ontlerôledemanipulateursafindecréerdessituationsdecommunicationdiverses.Grâceàla
diversitédespratiquescommunicationnelles,quecesoitparlaparoleoupard’autresmoyens
commelesgestes,latenuevestimentaire,etc.l’étudedesinteractionsestdevenueunchamp
d’étudespluridisciplinairequiimpliquetoutescesparticularitéspatio-temporellescitéespar
CharmeuxEvelyne,etquidépendaussidessituationsetdespersonnesencommunication.Cela
estliéàl’intégrationdedifférentsoutilsetprocédés;dontdeuxprototypesdecommunication
sontmajeurs:lacommunicationverbaleetlacommunicationnon-verbale.
3.1.L’interactionverbale
Commenousl’avonsmentionnéen-dessus,elleestuneformedeconversationàcaractère
phonique;réaliséeoralement«laparole».Elleestlemoyenàtraverslequelonprononce,on
adresse,oncommuniquedesmotsgrâceàuneactivitéphysiquedanslaquelleparticipent
plusieursorganes;lespoumon,lenez,lalangue,lesdents,lelarynx,lepalais,leslèvres.Tel
queladéfinitledictionnairedelinguistique:
laparoleestunphénomènephysiqueetconcretquipeutêtreanalysésoitdirectement,à
l’aidedel’oreillehumaine,soitgrâceàdesméthodesetdesinstrumentsanaloguesàceux
qu(onutiliseensciencesphysique16
Danslecasdesinteractionsverbalesauxquellesnousavonscommencéàs’nousintéresser;
lecontenudesénoncésdépendd’unélémentnoyauquiestlaprésenceenface-à-facede
deuxouplusieurspersonnes.Cequidonneral’explicationsuivante:
Auniveaududiscoursmêmeilfautqu’ily’aitplusieursunitésdansl’énoncéqui
impliquentuneffortmutuel,résultatd’uneententeentrelesparticipantsrégieparlerespectde
règlesinexprimées.Parexemple:sil’undit«Bonjour»,l’autreestcensédire«Bonjour»en
retour,sionoffreunservice,onreçoitunremerciement.Unepartieaumoinsdesinteractions
estadmiseàl’intérieurd’uneculturedonnée.
Sionprendparexemplelecasdequelqu’unquis’excused’arriverenretard,lasuitedes
échangesneserapaslamêmesachantbienquel’excusepuisseêtreadmiseourejetée.Dansle
premiercas,onvarapidementpasseràautrechose,danslesecond,l’échangevaseprolonger
afind’ytrouveruneissue(réparation);sil’offenseurréitèresesexcusesl’échangedevient«
dispute»;s’ilconsidèreparexemplequelepartenaireexagère.
16JeanDubois,etal.,Dictionnairedelinguistiquelarousse,Paris:EditionsLaousse,1973,P.360
193.2.Lesinteractionsnon-verbales
Silaparoleestconsidéréecommepremiermoyenpourparlerdelacommunication
proprementdite,celanesignifieguèrequ’onnepeutpassecommuniquer,dufaitqued’autre
moyenintervientpourassurerceprocessus.Parcetaspectpluridimensionnel;lagestualitédans
cecasnousoffreuneautrevoieàtraverslaquellenoustransmettonsnosmessages.
ErvingGoffman17expliquequedansunesituationdecommunicationunesignificationest
assignéeàdiversélémentsquinesontpasnécessairementassociésàdeséchangesverbaux:il
fautentendreparlàl’apparencephysiqueetlesactespersonnelstelsquel’habillement,les
mouvementsetlesattitudes,l’intensitédelavoix,lesgestescommelesalutoulessignesde
main,l'ornementationduvisageetl’expressionémotionnelleengénéral.
C’estaussiunautremodedeconversationmaisquiseditd’uneautremanière.Onn’apas
besoindeprononcerlesmotsoralement;ilsuffitjustedesavoirmanierlesmembresducorps
pourpouvoircommuniquerunmessage,et-lalanguedessigneestlemeilleurexempledetelle
communication-enlevantlamainverslehautsignifie:«salut».Cesimagescorporellesnous
permettentdefranchirtouslessensdanslesquelsnousenvoieladiteconversation.
Lacommunicationnon-verbalerassembletouslesmoyensdecommunicationsquisontàla
dispositiondesindividusencontact,enexcluantlematériellinguistiquehumainquiseprésente
danssonaspectverbal18
3.2.1.Classificationdesinteractions
Cetyped’interactionàcaractèrephysiquenécessitequelquesprocédésgrâceàdes
comportementsàplusieurssignifications,politesse,mécontentement,étonnement,joie,
tristesse,etc.
Afindesatisfairecescomportements,ilestnécessairededistinguerlesmodalitésàtravers
lesquellesseproduisentdetellesinteractions,àl’instardesinclinationscorporellesquiporte
letitredansleparagraphesuivant,nousavonsessayédeciterquelques-unescaractériséespar
leurusagefréquentainsilasignificationàlaquelleellesréfèrent:
17ErvingGoffman,«Engagement»,in:YvesWinkin,Lanouvellecommunication,Paris:Éditionsseuil,1981,
p.267
18CorrazeJacques,Lescommunicationsnon-verbales,Paris:EditionsPUF,1980,p.17
20A).L’inclinationducorps
Lecorpshumainestunappareilquicommuniqueetdonnedessignesparticuliers.Parses
modalitéspluriellescommelesinclinations.
Lemot:«inclination»estduverbeinclinerquisignifie:sefairepencherenfaisantun
angleaigu,cetteactiond’inclinerunepartieducorpsdépassesonaspectphysiquepouravoir
unsensplusabstraitceluidedonnerdesmarquesderespect,depolitesse,enparticulieren
courbantlatête,lecorps»19.
Bref,aucoursdel’histoirelesclassesnoblesontmarquésleurquotidienavecdes
comportementspoursalueretexprimersonrespectetsonobéissance,àtraversuntel
mouvementcorporel.
Nousavonscitél’inclinationducorpsparintérêtdelemettredanssonaspectgénéraleten
tantquemécanismedanslequelparticipelesdifférentsmembresducorps.Mais,chacunàson
apportspécifiqueafindemettreendétailslesrôlesimportantsqu’ilsjouentpourassureret
assumerlesensdesalutationetdepolitesse,derespect,aussilatendancediplomatiquecomme
nouslemontrelesprotocolesroyauxparexemple.
Cesmouvementscorporelssemanifestentensous-mouvement:
Aucoursdel’histoirelesgestesetlesattitudesontcertainementétélespremiersmoyensde
communicationentreleshumainsetilsconstituentunvéritableparalangage20quiaccompagne
etcomplètelemessageverbal.Etnouscitonsquelquesexemples:
_Mainssurlesoreilles,surlesyeuxousurlabouche
_Brascroisésetjambes
_Sefrotterlesmains
Aussiontrouvedesexemplesoudesgestessuiventlesénoncés,àtraversdessignes
conventionnels:
_Ledoigtpointéverslaportesignifie«sortez!»
_Lesignedelamainpourdire«aurevoirousalut»
19JeanDubois,Laroussedictionnairedelalanguefrançaiselexis,Montréal,Canada:Éditions
Larousse-Bordasse,1999,p945
20GuyBarrier,Lacommunicationverbale,aspectspragmatiquesetgestuelsdesinteractions,Paris:ESF,1996,p.9
21_L’hochementdelatêtepourexprimeruneconfirmationouun
refus«ouiounon»
_l’applaudissementpourmanifesterlajoie.
b).Lapoignéedelamain
Implicitementcodifiée,laduréedelapoignéedemainestconsidéréecommeune
manifestationchaleureuseouintrusiondansl’espaceintimedelapersonne:«les
méditerranéensaffectionnentégalementunepoignéedemainvirile,consistantàlancerles
deuxmainsl’uneversl’autredetellesortequ’elleserencontrebruyamment».21Cette
modalitésediffèred’unepositionàuneautreparexemple:
Pourquelapersonnemanifestesesbonnesintentionsilorientelapoignéeenhaut.Alorsque
s’ill’orienteverslebascelasignifielasoumissiondel’autre,unepersonnefortequiveut
dominerautrui.ainsiqu’ilpeutlagarderenpositiondroite,indiqueunesituationd’équilibre
entrelesdeuxpersonnesetdanscecasl’intentiondedominationnepeutguèreêtreévoquée;
saufsicelaestunestratégied’amadouerl’autreafind’atteindresonattitudededomination.
C).Leregard
Leregardimpliquetouslesinterlocuteursafinquetoussesententconsidérésparlemessage.
Lesexpressionsfacialespeuventêtreexigéestellesqu'unsourire,maissontsouventnon
contrôlées(lesyeuxécarquillésd'étonnement,lessourcilspliésdecolère…).Ilsfontpartie
intégrantedenotrecomportementglobal.Leregardestcertainementlapartieducorpsqui
exprimeleplusdenous-mêmes.Ilestessentieldetenircomptedesexpressionsfacialesetdes
mouvementscorporelsafind’éviterlesembarras.Parexemple:«leclind'œil»indiquequece
quiestditnedoitpasêtreprisausérieux,car,leregardfixeetsoutenusignifieuneintention
hostile.
D).Lesilence
21GuyBarrier,Ibid.p.15.
22Lessilencesfontintégralementpartiedelacommunicationdufaitqu’ilsexprimentquelque
chose.Ilexistedemultiplesétatsetexemplesdanslesquelslesilenced’unepersonne
communiqueunecolèremêmelacouleurdesonvisagechange,aussiletempsdelaréflexion
quidemandeuneconcentration(silence).Aussiparlesilencelapersonnes’exprimecarellea
peurn’avoirrienàdireoud'oserprendrelaparole,oubiensiellesesontincompréhensibleet
sceptique;danscecascettepersonneseretrouvedansl’incapacitéouimpossibilitéd'exprimer
sasouffrance,satristesseousadouleur.
Unautreétatestquandcettepersonnesemetenretraitparsaproprevolontédes’isoler,etc.
Commelespersonnesquisontprivésdeparoles,lesilencedanscecaspeutêtreappropriéou
inapproprié.
E).Lesexpressionsfaciales
Soussesaspectsmimiques,cesmouvementscorporelssontlesexpressionsdevisaged’ordre
émotionnel:lajoie,lasurprise,ledégoût,latristesse,lacolère,lapeur…
Ellesexprimentettransmettentunmessage.Cesmimiquespeuventrenforcerlemessage,
maisellespeuventlemodifieretchangersasignification.Silesyeuxetlabouchesontouverts
celasignifieunétonnement.
2.Chapitre
23Ladémarcheméthodologique
2.1.Lesaxesd’études
Ledomainedesinteractionsverbalesestvaste;etpourmeneruneanalysedetoutesles
formesd’échangenécessitedutemps.C’estpourquoinousavonschoisiquelquesexpressions
ayantpouraspectlapolitesseetcommemodèlesdecomparaisonfaiteautourdestroislangues
latinisées:français,roumainetleberbère.
Lesélémentssurlesquelsnousnousappuyonsdansl’analyseserépartissentselonleur
fonctiondansl’échange,souslastructure:introduction,formulesd’ouverturesetles
expressionsdeclôture.
Chaqueconversationcommenceparuneformuled’introduction,ellemarquelepointde
départdechaquediscussion.Elless’exercentd’unemanièrespontanéafind’influencerautrui
(quandunepersonnequinousadresselaparoleestenétatdejoieoubonhumeuravecson
interlocuteur).Donc,nouspouvonsdirequelesformulesd’entréessontessentiellesetellesont
unimpactpourmeneruneconversationcorrecte.Etdansnotretravailnousavonsconcentrésur
cesexpressionsdepolitessespositives.
Endeuxièmelieu,nousavonslesexpressionsdeclôturesquiinterviennentàlafindechaque
discussion.
Lecaractèredepolitessequidominecettecatégorienousamenéàlesmettredansnotre
étudecarchacunedecestroislanguespossèdeunecomposantespécifiquequiladistinguede
l’autregrâceàsondegrédesignificationémotionnelle.Aussi,lesmodalitésgrammaticales
(lespronomspersonnels,l’emplacementdesmotsetdesadjectifs,etc.)aveclesquels
interlocuteursassurentunecohérence,unlangagecorrectentreeux.
Ajoutonsàcelalescouchessocialesquidictentlerituelparlequellespardonsprennentet
exprimentuneidentitéspécifique.
Sepriverduverbaleestunehypocrisie,alorsqu’ilexisteunecatégoriedecommunication
quiestplussignificativeetquidanslamajoritédescasellevéhiculelessalutationsverbales.
desonrôledecomplémentaritélesgestesetd’autrescomportementnonoraleoffrentune
valeurtrèsimportantedanslacompréhensionmutuelleentrelesinterlocuteurs.
24Lenonverbalestàpartetdifficileàcernerdanssoncontexte.Proposeruntelgenreferaun
enrichissementdenotretravaild’unepartetunrenforcementdansnotreanalyse.Carelle
peintlequotidienintimedechaquecommunauté.
2.2.Laméthoded’analyse
Lechoixdecesexpressionsestfaitaprèsuneobservationconcrètedeleurimpactdansla
société.L’évolutiondescomportementssociauxquelagénérationdenosjoursvient
d’approuverenfranchissanttouslestabousetlesprotocolesquidérangentcettegénération
d’aujourd’hui.
Cechangementaaffectélecomportementlangagierchezcettecatégoriedejeunegensen
offrantunnouveauprototypedecommunicationlibre;voirmêmeanarchique,c’est-à-direil
utilisentcequinonnormatifàlaplacedecequinormatif,cequiestofficielilslerendentnon
officiel.Ilsdéplacenttoutcequiestnormatifetofficielenétatusuelafind’offrirunnouveau
visageetélargirl’environnementdanslequels’activelacommunication.Al’instar,les
salutationsentantqueformulesdepolitessesontstimuléundésirdelesvoirautrement.
Acesujet,nousavonshiérarchisénotretravailenrespectantlesprincipalesformulesaussi
lesdisciplinesimpliquéescommelalinguistiqueetlasociolinguistiquequenousindique
l’intitulédenotrethématique.
Pourcomprendrelaplacedel’analysedesinteractionsdanslessciencesdulangage,etplus
enparticulierdansuneétudecontrastive,celaneveutpasdirequenousallonsnousconcentrer
surlecaractèrelinguistiquedecegenredethématiqueliéeauxsalutationsentantqueformules
depolitesse.
2.3.Lesapprochespluridisciplinairesdesinteractions
Ledomainedesinteractionsc’estélargisurunterritoirederecherchetrèsvaste.Plusieurs
disciplinesonttentédevoircephénomènesousl’anglequileurestappropriéecommela
sociolinguistique,lapsychologie,l’ethnologie,etc.Afindedévelopperunenouvellevisionqui
leursservirontd’enrichissement.Donc,lesapprochesquiontobservéslesinteractionssont
plusieursetchacunel’ainscritdanssonpropredomaine,etnousavonsmentionnécellesqui
nousserontutilesdansnotreanalyse.
252.3.1.Lepointdevuelinguistique
Onpeutdéfinirlelangagecommeunensembledefaitsobservablesquifonttoutunsystème.
Leurinterdépendanceestrégiepardesrègles.Ilestlasommetotaledesous-systèmesquise
classentafind’assurerunbonfonctionnementdulangage:
D’abord,lalexico-sémantique,entantquepartieàdoublefonctions:morphologique,
quis’intéresseauxdifférentescombinaisonsdesunitésdelapremièrearticulation22quipar
plusieursprocédésdeformationsqu’unmotpeutavoirplusieursformeslexicales.
Ensuitelaphonétique/phonologie,elleestrespectivementladescriptionetleclassement
desunitésquiseprésententenunsensetuneformevocalecettedernièreappeléesunitésdela
deuxièmearticulation«phonèmes»23dessonsspécifiquesd’unelangueetensembledesrègles
decombinaisonsdessons.
Puiscellequis’occupedestraitssémantiquesqu’ontcesmots;c’est-à-direles
propriétésdesignifiéquel’usageaenregistrépourchaquetermequidéfinissentlesmotspar
oppositionentreeux.
Lapolitesseestenfaitunensembledestratégiesquiserventsouventàréparer
l’irréparable;elleestaussi,cequenouspouvonsconsidérercommeunevoixpouruneanalyse
sémantiquedecegenred’interactionsverbalesetnon-verbale,etlesexempleschoisispour
notretravailexpliquentlecaractèredepolitesseauquelilréfèrentdansuneconversation
conviviale.
Puisenfinlasyntaxe,elleestl’aspectnormatifetgrammaticaldontl’objetd’étudeest
d’observeretanalyserlesystèmedecombinaisondesdifférentesunitésdelalanguequi
formentdespropositionsoudesphrasesafind’avoirunsens.
Onpeutconsidérerque,lalinguistiqueaélargisonchampd’intérêtau-delàdumotetdela
phrasepours’intéresseraudiscoursetauxinteractionsetcelal’aamenéeàs’intéresseraux
différentsusagesdulangageetdoncàprendreenconsidérationdesproblèmes
extralinguistiquesd’ordre,sociologique,psychologique,etc.
22AndréMartiné,Élémentsdelinguistiquegénéral,Paris:ÉditionArmandcolline,1961,p.17
23AndreMartiné,Ibid.p.19
26Onpeutdoncdirequelesapprocheslinguistiquesdesinteractionssontcellesquise
regroupentplusspécifiquementautourducontenuoral,maisenintégrantleséléments
extérieursindispensablespourcomprendreetanalysercetypedediscours.
Lespratiqueslangagièresdépendentengrandepartiedesengagementssocialesquisont
respectéesparlesparticipants.Ellesvarientselonlesusagesetlecontextedesituation
(participants,lieu,temps,objectif)surlequelnousreviendronsplusendétaildansl’analyse.
Lecontextedesituationousituationdedépartdansunéchangepermetdedépasserdansune
certainemesureunepartiedeschoixquiserontfaitsparleslocuteurslecasdesappellatifs-tu
ouvous-ouceluiduvocabulairedelalanguesoumiseàl’analyse.Celapermetauxlinguistes
derétablirlesélémentsducontextedontilsnedisposaientpasaudépart(naturedelarelation
entrelesparticipants,lieuoucirconstances,etc.).
Auniveaupsychologiquedesénoncéspeuventêtreexpriméspardescanauxdifférents,l’un
verbal,l’autrenon-verbal.Cettemulti-canale24.L’étudedesrapportsordinaires,quimet
l’accentsurl’importancedunon-verbal,desattitudesenparticulieretdurôlequ’ellesjouent
danslaconfirmationoul’infirmationimplicitesdel’énoncé.
Cequifaitladifférencedansunprocessuscommunicatifestledegrédedistinctionentre«
contenu»et«relation».Lathéoriedel’informationseconcentresurlemessageetsoncontenu,
surlepassaged’uneinformationentreunémetteuretunrécepteur.Alorsquelapsychologie
considèrequ’enmêmetemps,toutecommunicationétablitunerelation.Parexemple:dansle
casdelacritique,cen’estpaslecontenusurquoielleportequiestsensénécessaireoubiensi
elleestjustifiéeounon;ilsepeutaussibienêtrecequ’elleprouvesurunerelationde
compétition,desupérioritéquel’unchercheàretenirauxdépendsdel’autre.Autrementditla
structurationdesrelationsdépenddel’autoritéquilaconduiseconnusouslenomde«
dissymétrierelationnelle».25
C’estpourquoi,l’analysedesinteractionsverbalesmetenévidencetouslesélémentsdu
langagequiserventàindiquerlanaturedelarelationentrelespersonneseninteractiondontles
appellatifsjouentungrandrôledanslesfaçonsd’adresse:commentons’adressel’unàl’autre,
quelstermesd’adresseonchoisit,quelniveaudelangue,commentsontformuléslesénoncés,
24DominiqueMaingueneau,Lestermesclésdel’analysedudiscours,Paris:ÉditionsSeuil,1996,p.58
25AlexMucchielli,Jean-AntoineCorbalan,ValérieFernandez,Teoriaprocesselordecomunicare,Iasi:Institutul
European,2006,p60
27etc.Afindemontrelafinalitéprincipaledecesénoncéspourmaintenirunerelation
harmonieuse,commelecoupdefilpourprendredesnouvelles.
C’estaussiqu’àtraversleséchangesquelesnormespeuventêtreréformées:lerapport
parent-enfantparexempleapetit-à-petitévoluéd’uneconversationàl’autred’un
comportementréciproqueàl’autreafindenepassemettreenconflitetdecréerchezl’enfant
unesituationpsychologique,lepèremodifielanormed’autoritédanssacommunicationafin
quesonenfantpuisselecomprendreetparticipedanslaréalisationd’unebonnerelationente
pèreetenfant.
2.3.3.Lepointdevuesociologique
Autourdelacomposanteculturellevueimportante,aussiparsesréférencessociétales
l’interactionverbaleseparticulariseenunefortedynamiquecommunicationnelle.
Nousretiendronsdanscettepartie«l’ethnométhodologie»26quiestunebranchedela
sociologieetdel’ethnographie.Leterme«ethno»renvoieauxmembresd’unesociétédonnée
tandisque«méthodo»metl’accentsurlesméthodesc’estàdirelesprocéduresetles
savoir-faireutilisésafindegérerlacommunicationauseindelasociété.Enconsidérantla
parolecommeuneactivitérégiepardesnormesimplicitesquifacilitentladistinctionentrece
quiestsocial(facteursextralinguistiques)etcequiestverbale(facteursintralinguistiques).
Denombreuxcomportementsdansleséchangesquotidienssuiventdesrèglesimplicitesque
lesinterlocuteursappliquentsansmêmeserendrecompte.Ellespeuventvarierd’unecultureà
l’autre.
Parexemple:sionnousoffreuncadeauenFrance,ilvadesoiquenousallonsl’ouvrir
devantledonateuretque,s’ils’agitdequelquechosequisemangeouseboitdansuncontexte
devisite,onvalepartager.Cen’estpaslecaspartout:ilyadesculturesdanslesquellesle
cadeauestmisdecôtéetonl’ouvrelelendemain,telestlecasdelafêtedemariagedansla
sociétéberbère.
Lefaitquelesnormessontetconsolidéesparlesparticipantsaucoursdeleurséchanges.
C’estparcequechacunjouelerôlequiluirevientetquenoussavonscommentnouscomporter
danslesdiversessituationsdelaviesociale.C’estainsiquel’individuconstruitsonidentité
sociale.Danscecaslàjecitelecasduberbèrequiestuneethniequihabitelenordafricainet
26DominiqueMaingueneau,Ibidem,p.38
28enparticulierauMaghreb.Danscettezonelàontrouveunesociétéberbérophonequise
présentesousformedeplusieursdialectes,parmilesplusconnus:letachelhitauMaroc,le
tamachachezlestouareglekabyledanslesmassifsatlasalgerienlesmezableschenouiles
chaoui,etc.doncleberbèreneselimitepasdansunseulhorizontelquelemontrecette
explicationdel’encyclopédieberbère:
Leberbèren'estdoncpasexclusivementunparlerdesédentaire,cen'estpasnonplusune
langueexclusivementmontagnarde.UneîleaussiplatequeJerba,lesvillesdelaPentapole
mzabite,lesoasisduTouatetduGourara,lesimmensesplainessahéliennesfréquentéesparles
TouaregKelGrès,KelDinnik,Ouillimiden,sontdeszonesberbérophonesaumêmetitreque
lesmassifsmarocainsoulamontagnekabyle27
Ladiversitédelacommunautéberbèreneselimitepasdanssesparléscarsonhistoireest
ancréedeplusieurscivilisationphénicienne,byzantine,juive,romane,musulman,turque,et
française.Toutecessociétéontunimpactdanslaconstructiond’unesociétémétisseou
l’identitélinguistiqueestricheetpluscompliquée.
Àpartirdeladistinctionculturelledanslestroissociétéfrançaiseroumaineetberbère,nous
avonspenséàinsérerunedistinctionentrelediscoursfémininetlediscoursmasculin,en
mettantl’accentsurl’usagedessalutationschezl’hommeetlafemme.
2.3.Lesapportsdeladémarcheméthodologique
Pourtouteslesraisonsévoquéesplushaut,laméthodedanslaquellenousvoulonsencadrer
notretravailvarieendeuxaspects.D’uneparte,ladémarchequimetenobservationlesréalités
linguistiquesquiéchappentsouventàlanorme,etquisejustifientd’autrepart,delaconduite
situationnellesdanslesquellessetrouventcesexpressions.
Sousformed’interaction,celles-cisontdonctrèssensiblementdifférentesdecellesutilisées
enlinguistiquepouranalyserlesystèmedelalangue.Ladémarcheadoptéepartdesdonnées
quiserventàidentifierdescomportementsrécurrentsauniveaudecesinteractions.Apartirde
cesobservations,notreperspectivetentedeproposerunelectureautourdesphénomènes(des
typesd’interaction)etdanslesquelless’impliquentdesdisciplines(linguistiqueset
sociolinguistiques)aussiunegénéralisation(lesexpressionspeuventêtredécoupéesen
syntagmesafindedéfinirlescaractéristiquesetlesdistinctionspossibles).
27GabrielCamps,Dictionnaireencyclopédiqueberbère,volumeIAix-en-Provence,France:Edisud,1984,p.45
29Cescaractéristiquesontàleurtourdesconséquencessurleplanméthodologiquepour
mieuxdécrirel’entouragedecesformulesainsi,commentons’yprendpourtravaillerdansce
domaine.
Ontravaillesuruncorpusquiestconsidéréordinaireetàlaportéedetoutlemonde,alors
que,soumettresesélémentsàuneétudemicroquitouchelescomposantesconstitutivesdites
indispensablesdansl’environnementquilesprocurent-c’estàdiredessituationsréellesqui
ontétérapportésetobservésensituation-n’estpossiblequepourdeséchangestrèscourts,
carilestimpossibledesesouvenirexactementdetouteuneconversation.
2.3.1.Démarcheempiriqueetinductive
Unedémarcheempiriqueestunedémarchefondéesurl’observation.Nouspartonsde
l’observationdessituationsd’usagedanslesquellessetrouventcesformulesetdelesanalyser
ensuite,puisnousentironsdesexceptionsauxquelsnousessayonsd’apporterdesexplications.
Letravailsurlesinteractionsmontrel’importancequ’elleportepourl’oral.Enplus,nous
travaillonsessentiellementsurl’oralparcequeaveclacommunicationformeuntoutintégré.
l’oraleestunestratégiequiremplitunefonction,unrôledanslaconversation.Danslamême
perspective,ilalongtempsfaitfigured’unsubstitutdulangage.Nousallonsdonc,étudierà
traverslesexemplesquiconstituentlesquelettedenotretravailtouslescasdefigurequel’on
trouvedanscegenredesituationaveclesdifférentsusagespossibles.
303.Chapitrepratique
Expressiondelapolitesse-analyselinguistiqueetsociolinguistique
Danslapartiepratiquedenotretravail,nousnousproposonsdecomparerquelques
expressionsfrançaises,berbèresetroumaines,utiliséescommeformulesdesalutationdans
l'interactionsociale,afind'enobserverlesélémentscommunsainsiquelesparticularitésde
constructionetsurtoutd'usagespécifiquesauxtroislangues.
Lesinterlocuteurssesoumettentdansleurséchangesàdesnormessocialespréétablies
ettransmisesàtraverslesgénérations.Cesnormestiennenttantdudomainelinguistique–à
savoirlagrammaire,laphonétique,lalexico-sémantique,etc.–quedudomainesocio-culturel
quis'exercedanstoutecirconstanceetquirégitlaconversation.Danscesensnousinsisterons
surquelquescritèrescommelesexeetlestatutsocialdeslocuteurs.Enfin,noussuggéronsun
autretyped'échanges,celuidunonverbal,quioffreégalementunepisteàobserver.
3.1.L'aspectlinguistiquedesformulesdesalut
Chaqueépisodedel'interactionsocialeestconsolidépardeuxséquencesessentielles,
censéesmarquerledébutetlafindel'échangeverbal.DanssonlivreintituléLediscoursen
interaction,CatherineKerbrat-Orecchionimentionnecesdeuxséquencessymétriques,dites
«d'ouverture»(openingsequence)et«declôture»(closingsequence)28,quis'inscriventdans
lacatégoriedesformulesdepolitesse.Lessalutationsconstituentunenvironnementdanslequel
lesunitéslinguistiquessemanifestentavecunedynamiqueliéeàlasituationdeleur
énonciation.Leuraspectsémantiqueprimaireetleurstructuregrammaticaleycomptentmoins
queleurvaleurcommunicative.Lavariétédecesformulesdesalutetlechoixqu'enfontles
locuteursenpratiqueoffrentunterrainpropiceàlalecturecontrastive,parlaquellenous
essayonsdecernerlessimilitudesetlesdifférencesentrelestroiscodessoumisàl'analyse.
Lessalutationspeuventêtreverbales,nonverbales,oubienlesdeuxenmêmetemps.
C'estlecasdessalutationsaccompagnéesdegestes.
Danslesconversationshabituelles,lesséquencesd'ouvertureprennentlaformed'un
exerciceritueletarbitraire,quimetlesinterlocuteursensituationetquimarqueledébutde
l'échange.Celaveutdirequedanslamajoritédesrencontrescesformulespermettentd’ouvrir
ladiscussionafind’aborderoud’entrerdanslesujet.
28CatherineKerbrat-Orecchioni,Lediscourseninteraction,Paris:ArmandColin,2005,p.234.
313.1.1.Lecturelexico-sémantiquedessalutations
3.1.1.1.Lesformulesd'ouvertures
Lechoixdelaformuleàemployerdansl'actedesalutationdépendsouventdefacteurs
extralinguistiques,commelemomentdelarencontre.Parexemple,laformulebonjourfait
référenceauxcirconstancestemporellesdel'interactionhumaine:étymologiquement,elle
représentelesouhaitadresséàl'interlocuteurquesajournéesoitheureuse.Cetteformulepeut
êtreutiliséeàtouteheuredujourpourinitieruneinteractionverbale.
Dupointdevuelexical,bonjourestforméparleprocédédelacomposition:bon+
jour.Lespremièresattestationsenregistréesparledictionnaire29confirmentl'existencedu
composédisjointbonjor,quiprécèdelagraphieconjointe.
Leroumainemploielamêmeformuledesalut:bunăziua.Lesélémentslexicauxqui
entrentdanslaformulesontleséquivalentsexactsdesformantsfrançais(bună«bon»etziua
«jour»).Bienquelastructurelexicaleetgrammaticaledebunăziuasoitsimilaireàcelledela
formulefrançaise,dupointdevuethéoriqueonneparlepasdumêmeprocédédeproduction,
puisqueleroumainnereconnaîtquetroistypesdecomposition30:
–unecompositionutilisantdesélémentsautonomeshomogènes,commedansa
binecuvânta,
–unecompositionutilisantdesélémentsdecompositioninexistantsàl'étatautonome,
commedecaetpoddansdecapod,
–unecompositionutilisantdesabréviationscombinées:Romarta.
Bunăziuanecorrepondàaucundecesmodèles.Laformegraphiquedisjointeenfait
unestructureàl'originelibre,figéeparl'usage,etemployéecommesalutation.
Lasituationdesformulesdesalutenberbèreestautre:lelocuteuralechoixentre
plusieursvariantesdontlessignificationssontdifférentes.Cesvariantessont:azul,ass
ameggazasslama.
Àcausedesonemploipopulaire,laformuleazul,quiestsouventaccompagnéed'un
complémentd'objetsecondazulfellak(bonjouràtoi),correspondàlaformulesalutdu
français.Pourcequiestdesonétymologie,ilasonoriginedansletouaregahul,quidevient
azuldansleregistrestandarddelalanguetamazight.Cecomposécontientlesmotsaz
29Trésordelalanguefrançaiseinformatisé,
«http://stella.atilf.fr/Dendien/scripts/tlfiv5/advanced.exe?8;s=3910582335:Av.1230bonjor«jourfavorable,
tempsheureux»(G.LECLERC,Fergus,éd.E.Martin,193,25dansT.-L.,s.v.jor);2equartXIIIes.bonjour
(AUDEFR.LEBAST.,Romancero,p.9dansLITTRÉ)».
30FulviaCiobanu,FinuțaHasan,Formareacuvintelorînlimbaromână,T1,București:EdituraAcademiei
RepubliciiSocialisteRomânia,1970,p.7.
32«approche»etul«cœur»;sonsensestdonc«approche-toidemoncœur».Parconséquent,
s'adresseràquelqu'unaveccetteformulemarqueunefortechargeémotionnelledelapartdu
destinateuretunrapportd'intimitéquis'établitentrelesinterlocuteurs.
Enrevanche,assameggazestconsidéréecommelaformulestandard,équivalenteà
bonjour–ellecontientlamêmeréférencetemporelle(ass=«jour»).
Ilexisteencored'autresformulesd'ouverture,tellequesbahlkhir,littéralement
«matinéepleinedebien»,correspondantaufrançaisbonnematinée31.Cetteexpressionest
toutefoisd'unusagerareenpratique,surtoutdenosjours.Onarelevétoutefoisunheureuse
matinée.Lamentiondunomdudestinatairerendlasalutationpluschaleureuse.Celaconnote
undegrédeproximité,voiredefamiliarité,accru.Cettefaçondesaluersuggèreunecertaine,
intimité,commecellequis'établitentrevoisins,surtoutàlacampagne,oùleparlerrestemoins
formel.
Laformuledesalutplaçantl'interactionaucoursdelamatinéeexisteenroumainaussi
(bunădimineața),oùelleestd'usagefréquentetdépourvuedemarquestylistique.Elleest
utiliséedanslaplupartdesespacespublicsouprivés,dansdessituationsofficiellesounon.
Dansleséchangesinformels,bunădimineațaprend,parsyncope,laformeneáța32.Leroumain
recourtdonccourammentàcesformulesrépartiestemporellement,alorsquedanslesautres
languescettedistinctionentreledébutetlerestedelajournéeestloind'êtreobligatoire,ou
mêmehabituelle.
Uneformuledesalutquel'onutiliseenberbèreindépendammentdetouteréférence
temporelleestaslama/slama-rebbi.Sonsensusuelestceluide«salut»,alorsquelesensde
sonétymonarabeest«paix».Ilsignifieégalement«Dieuvoussalue»,surtoutlorsquela
formuleestsuivied'ungroupeprépositionnel,ayantlafonctiondecomplémentd’objetsecond
parexemple:slama-rebbifell-ak(littéralementoubienpréposition«surtoi»et«àtoi»
COS),oubiendunomoudel'attributdelapersonneàlaquelleons'adresse:aslamaavava
«salutmonpère»,aslamaa-l'hadj«salut+nomdésignantceluiquiafaitlepèlerinage».Son
usageestdictépardesconsidérationssocialesquenousdévelopperonsdanslapartieréservée
auxcontenussociolinguistiquesdecesformules.
Laformuleaslamaappartientexclusivementaumondearabe(musulman).Ellen'existe
pasenroumainouenfrançais(sousuneformetraduite).Onl'entendsurleterritoiredela
31«AuCanadaestapparueaussilaformulebonnematinée,calquedel'anglaisgoodmorning,attestéparla
BanquedeDépanageLinguistique»,consultéele17.04.2017,àl'adresse:
http://bdl.oqlf.gouv.qc.ca/bdl/gabarit_bdl.asp?T1=bon+matin&id=2656.
32MarciaPietreanu,Salutulînlimbaromână,București:EdituraȘtiințificășiEnciclopedică,1984p.120.
33Francemétropolitaine,grâceauximmigrants,quil'emploienttoujoursenarabe.
Commenousavonspuleconstater,laparoleoffredesformulesdesalutqui,à
l'origine–ouparleurétymologie–n'étaientpascenséesl'être.Mêmesilesystèmedelalangue
nepermetpasdeprévoirquecertainesexpressionsfigéesserviraientàinitierledialogue,la
paroleoffredesexemplesinéditsdeformulesdevenuesrituellesdanscettesituationde
communication.Autrementdit,iln'yapasd'oppositiontranchanteentrelalangueetlaparole,
maisc'estlefaitdeprendreencomptelasituationdecommunicationquimèneàfaireunetelle
distinction.AinsiquelefaitremarquerPatrickCharaudeaudanssaGrammairedusensetde
l'expression,pourparlerdeladistinctionlanguevsparole,ilfautconsidérerdeséléments
comme:l'existencededeuxpartenairesdedialogue,d'uncanaloralougraphiquequifacilite
l'échange,ainsiquelapermission(oulanonpermission)d'échangeentrelesdeux
interlocuteurs33.
Unecatégorieàpartdeformulesdesalutconsistedansdesmotsetdesexpressionsqui
peuventservirégalementd'ouvertureetdeclôtureàunéchangeverbal.
Ainsi,enroumainya-t-ilsalut,motd'originelatine(oùsalūtemsignifie«santé»),
utilisécomme«formulădesalutlaîntâlniresauladespărțire»34.Toutcommesavariante
françaisesalut,ellereprésenteunvœuquel'onadresseàsoninterlocuteurenl'absencedetoute
référencetemporelle.Enfait,leroumaindoitaufrançaisl'emploidumotsalutenguisede
salutation.Lemot,entréparempruntdanslevocabulaireroumain,estutilisépouraccueillirou
quittersoninterlocuteur.Lemotasubidesmodificationsformelles:lavoyelleantérieure
arrondie[y]dufrançais,inexistanteenroumain,aétéremplacéeparlavoyellepostérieure
correspondante[u],laconsonnefinale[t]s'estrefaitentendre–l'étymonlatina,enfait,servide
modèleàcetteadaptationphonétiquedel'emprunt.
Mentionnonsencorelaformulesătrăiești,quireprésenteleconjunctiv(IIepersonne
dusingulier)àvaleurimpérativeduverbeatrăi«vivre».Sătrăieștiexprimelesouhaitde
longuevie35faitàl'adressedel'interlocuteur.Laformulesătrăițiétaitautrefoisréservéeaux
officiers;elleconnoteencoreunecertaineformederespecthiérarchique,puisqu'elleétait
habituellementemployéeparlesmilitairess'adressantàunsupérieurengrade(=«àvos
ordres»,lesupérieurrépondaitàcettesalutationparbunăziua).Laformulesătrăițis'est
33PatrickCharaudeau,Lagrammairedusensetdel’expression,Paris:ÉditionsHachette,1992,p.638.
34Oprea,IoanaCarmen,GabrielaPamfil,RodicaRadu,VictoriaZastroiu,Nouldicționaruniversalallimbii
romăne,2eédition,București:EdituraLiteraInternațional,2007,p.1253.
35ElenaGorunescu,DIicționarroman-francez,București:Editura:teora,2007,p.867.
34répanduedanslalanguecouranteàl'époqueoùlesrapportsentrelesmembresdelasociété
étaientstrictementrégisparlesensd'unehiérarchieimposée.Parlasuite,elles'estvue
restreindresonchampd'emploi:sonusagedanslaviecouranteactuellementestentrainde
disparaîtreavecladémocratisationdelasociétéroumainecontemporaine.L'expressionesttrop
marquéeparsonhistoirerécentepourqu'ellepuisses'intégrerencoredanslediscoursdes
générationsactivesd'aujourd'hui.
Uneautresalutationutiliséeenroumainaussibienpourinitierquepourclorele
dialogueestservus.C'estuneformuleàcirculationrégionale,adoptéeetconservéeen
Transylvanie,enBucovineetdansleBanat,régionscosmopolites,oùsecôtoientdepuisdes
siècleslespopulationsgermaniques,magyareetroumaine.SelonIoanAurelPop;recteurde
l'UniversitéBabes-BolyaideCluj-Napoca36,cetteformuled'originelatine(servus=«serviteur,
esclave»)seraitentréeenroumaingrâceàl'emploiqu'enfaisaientlesnoblessaxonsdupays37.
Mêmesisonemploioriginaireservaitàmarquerunrapportdesubordinationrespectueuse
(étantlatroncationdel'expressionEgoservustuussum=«Jesuisvotreserviteur»),laformule
circuleaujourd'huientrepairs(enfants,camarades,collèguesdetravail),oudanslemilieu
familial.Lesadultespeuventaussiutilisercetteformuleens'adressantàdesenfants(lesenfants
répondentalorsparsărutmâna).Danscemêmecontextefamilials’ajoutelaformuleCiao38
quiprovientdel’italienetquisignifieuneexpressiondesalutationappropriée.
Ilexisteenfinunecatégoriedeformulesd'ouverturecenséesinitierunéchangeverbal
brefourapide,surtoutquandons'adresseàdespersonnesinconnues.Parexemple,pour
aborderunepersonnedanslarueafindeluidemanderunrenseignement,onluifaitconnaître
dèsledébutsesintentionspardesformulesdontlesenslittéralenfaitaussidesexcusesoudes
demandesdefaveurs.Utiliséedanscecontexte,l'excuseestunritueld'échangequiassume
égalementunefonctionsociale.
36IoanAurelPop,«SERVUS,SALUTULTRANSILVANIEI…AFLĂCEÎNSEAMNĂȘICEISTORIAARE»,consulté
le20.03.2017àl'adresse
http://www.brasovultau.ro/articol/stiri/servus-salutul-transilvaniei-afla-ce-inseamna-si-ce-istorie-are.html.
37«Primiiaufostabsolvențiideuniversități,caresestrăduiausăvorbeascăuneoriîntreeilatineștesaumăcarsă
schimbecâtevavorbeînlimbaluiCiceroșiCaesar,începândcusalutul.
Nobiliigermani–cuprecădereceidinstatelegermanecatolicedinsudșimaialesdinprovinciileaustriece–
s-audeprinsatunci,cudorințadeasepurtacaromanii,săsesalutecuServustuus!,adică„Suntslugata!”.
Delaei(delaaustriecișigermani),modaaceastaatrecutrepedelanobiliivecini,încâtobiceiulapătruns
destulderepedelaelitelecehe,slovene,croate,polone,ungare,române(dinTransilvania),rutene(dinvestul
Ucrainei).
Cualtecuvinte,formaaceastapoliticoasădesalutdinrândulclaselorsuperioare,deșiprovinedelaromaniși
dinlimbalatină,aajunslanoipringermanișiprinlimbagermană.»(art.cit.)
38MarinaStănciulescu-Cuza,HaritinaGherman,GeorgeLăzarescu,Dicționaritalien-roman,București:Editura
100+1Gramar,1996,p.216
35Lesexcusessontgénéralementexpriméespardesmotsmonosémiquesdontlesensest
unedemandedepardon.Telestlecas,enfrançais,desformulesinjonctivespardonne(z)-moi,
excuse(z)-moi,oudestournuresplusétoffées,contenantleverbevouloir,commeveuillez
m'excuser.
Enroumainonutiliselastructureéquivalentescuzați-mă(«excusez-moi»).Dansla
languecourante,onentendsouventemployerlaformuleimpérativeraccourcienuvăsupărați,
produiteparlatroncationd'unedemandepolie:(vărogsă)nuvăsupărați(pemine)(«jevous
priedenepasm'envouloir»).Cetteformuleinitieledialoguequandons'adresseàun(e)
inconnu(e)afindeluidemanderunrenseignementouunefaveur:Nuvăsupărați,cumajungla
Universitate?
Enberbère,ilyadeuxtypesdeformulesquicirculentcouramment:
–suref-iyi,quisignifielittéralement«ignore-moi»,«nefaitespasattentionàmoi»,
maisdontl'interprétationensituationest«passe-moilefaitde…»et
–semh-iyi,composédesemh,ayantàsonoriginel'élémentarabesamaha«laisser»et
dupronompersonnelberbèreiyi«moi».Savaleurestunedemanded'autorisationdefaire
quelquechose.
L'étoffementdelademandeseréaliseparl'ajoutdel'expressiondegla3naya-k«s'ilte
plaît».Cetteexpressionsecomposedesélémentsdeg«dans»,etla3nayadel'arabe3inaya
«priseencharge».Sonsenslittéralserait«tupeuxm'accordertabénédiction/taprotection».
Savaleurentantqu'actesocialestlareconnaissancedelapartdulocuteurdustatutde
supérioritéqu'a,danslecadredel'échange,lapersonneenpositiondemanifestersa(bonne)
volontéàl'égarddudemandeurd'unefaveur.
Poursynthétiserlesdifférentesformulesd'ouvertureenregistréesci-dessus,nous
proposonsletableaucomparatifsuivant:
36Français Roumain Berbère
Formulesàréférence
temporelle bonjourbunădimineața(fam.
neața)
bunăziua(fam.bună)
Ciaosbahlkhir
assameggaz
Formules sans
référencetemporelleSalut salut
sătrăiești/sătrăiți
(reg.servus)Azul
aslama/slaba-rebbi
fell-ak
AborderuninconnuPardon
excusez-moiscuzați-mă
nuvăsupărațisuref-iyi
semh-iyi(deg
la3naya-k)
3.1.1.2.Lesformulesfinales/declôture
Lesformulesd'ouverturequenousvenonsd'analyserontcommependantsituationnel
danslaconversationdesformulesdeclôture,censéesmarquerlafindel'échangeverbaletla
séparationdeslocuteurs.Ainsi,lafindel'échangeestmarquéeparunacteritueletpardes
expressionsconventionnellesàtraverslesquelssontrenforcésverbalementlesrapportsentreles
locuteurs,lareconnaissancedeleurstatutsocialetdeslienspsychologiquesouaffectifsquiles
unissent.
Toutcommelesformulesd'ouverture,lesexpressionsmarquantlafindel'échange
verbalpeuventcontenirounonuneréférencetemporelle.
Delapremièrecatégoriefontpartieles«composés»françaisbonnejournée,bonne
soirée,bonnenuitetroumainsziuabună,searabună,noaptebună.Cesformulesrésultentdela
troncationdephrasescomplexesdutype(Jevoussouhaitedepasserunebonnejournée,ouune
bonnesoirée)etlapériodeàlaquelleonfaitréférenceapourpointinitiallemomentde
l'énonciationquiestaussiceluidelafindudialogueetdelaséparationdesinterlocuteurs.
Lesvariantesroumainesfigéesetstéréotypéesziuabună,searabună,teintéesd'une
nuancearchaïsante(onnelesemploied'ailleursplusquedanslescampagnes)sontdoublées
depuisquelquestempsparlesexpressionsozibună,osearăbună.Leurformeestmoinsfigée,
puisqu'onentendparfoislesphrasescomplètesdontellesproviennent,àsavoirVădorescozi
bună(«Jevoussouhaiteunebonnejournée»),ouOzibunăvădoresc–l'ordredesmotsdans
laphraseétantpluslibrequeceluidufrançais,c'estl'emphasequidéterminel'antépositiondu
complémentd'objetozibunăauverbeadori(«souhaiter»).
Cettestructurestéréotypéecitéeen-dessusrépandbeaucoupplusenberbèreavecla
37structuresubstantive+adjectifidhameggaz/tameddittamerbuht.Alorsque,danscestrois
exemples:
_Arimirenar+imiren=à+plus
_Ardeqqal=à+bientôt
_Arazekka=à+demain
Lesformulesdesortiessontsouventaccompagnéesavecunesortedeparticulesquiontune
formed’unelettretelqueleconfirme39l'unité"ar-";ayantl’équivalentde:«àetjusque»,
autrementditlesnomsquiaccompagnentcesunitéssontannexéescomme:«ar+tameddit»
«jusqu’àl’après-midi»,aussilesensde:«nousnousverronslesoir»
Alors,nousavonsdistinguéàpartirdecesstructuresladifférenceentreleslangues
romanesetleslanguesditeschamito-sémitique.40
Donc,silarencontrealieudanslasoirée,lefrançaisetleroumainproposentrespectivementles
formulesbonsoir/bunăseara.Leurformationprésenteunparallélismeparfaitaveccelledes
formulesbonjour/bunăziua(adjectif+substantif,composéàlagraphieconjointeenfrançais,
locutionfigéeenroumain).
Unautretypederéférencetemporelleestlamentionduterme(moment)durevoir
explicitédanslaformuledeclôture.Cetermeestmentionnésurtoutlorsquelarencontreestvue
(ouprévisible)commeétantprochedumomentdelaséparationencours.Ils'agitdoncd'une
référencetemporellerelativeaumomentdelaparole.
Lefrançaisutilisealorslessalutationsàbientôt(«souspeudetemps»)–lorsquele
termedelarencontren'estpasencorefixé,etàtoutàl'heure–lemomentdelarencontreest
plusprochequeceluidelaformuleprécédente,ilestaussiconnudesinterlocuteurs,comme
danslecasdesprogrammesfixesoudesrendez-vouspréétablis.
Danscessituations,leroumainutiliselaformulecorrespondantepecurând(«à
bientôt»),pefoartecurând(«àtrèsbientôt»).Alorsqu’enberbèreayantlesensde(onse
verra)avecartufatoubienartimlilit(ànotreprochainerencontre)danscescaslarencontrese
39SoeurLouisdeVincennesetJean-MarieDallet,Initiationàlalangueberbère,Fichierdedocumentation
berbèreFortNational,Algérie1960,p.102
40HaddadouMohandAkli,Vocabulaireamazighcommun,ficherpdf
38feraaveccertitudec’estunesortederendez-vous.
Lesformulesdeclôturesansréférencetemporelledonnentàlafind'échangeverballa
perspectived'unenouvellerencontre:aurevoir.Cetteformule,actuellementlaplusneutredes
salutationsfinales,sembleêtrelatroncationd'uneformuleplusample:adieu,jusqu'aurevoir,
provenant,elleaussi,delaphrase(Jevousconfie)àDieu,jusqu'aurevoir.D'ailleursadieuet
aurevoirconstituentdenosjoursdeuxformulesautonomesl'unedel'autre.Ladifférence
d'emploientrelesdeuxsembletenirdurapportentreledestinateuretledestinataire,ainsique
lefaitremarquéparMariaPavelenobservantlesdialoguesdansleromanLesnoisettes
sauvagesdeRobertSabatier:tandisqu'aurevoirestneutresousl'aspectaffectif,adieu
s'emploiecommesalutationadresséeàunfamilier,àunproche«Adieu,Gaston;Adieu,
Piérou!».
Ànoteraussil'emploirégionaldelaformuleadieuqui,dansleMididelaFrance,sert
aussibiend'ouvertureetdeclôturedansl'échangeverbal41.
Leroumainlittéraireaempruntéaufrançaislaformuleadio,quel'onutilisepour
marquerlaséparationdesinterlocuteurs.L'emploideadioindiquelefaitquelaséparationsera
delonguedurée,voiredéfinitive.Alorsquel'emploideadioestrareenpratiqueetmarquépar
lesnuancessémantiquesmentionnées,larevedereapparaîtcommelaformuleneutresous
l'aspectdurapportsocialetaffectif.PareilavecCiaoilestaussimarquéparunusagedeclôture
définitive42.Ilcorresponddanssastructureàaurevoir:la-«à»-indiqueladestination
temporelle,revedere-«revoir»-désignel'actionderencontrerdenouveaulapersonneque
l'onquitte.Larevedereévoquedonclemomentdesretrouvaillesàvenir.
Enfin,revenonsàsalut,motd'originelatine,devenusalutationsousl'influencedu
françaisqui–cettefois–changedepositionenroumain,pourdeveniraussiuneformulede
clôture.Ainsidonc,leroumainnonseulementassimileunesalutationfrançaise,maisilen
adapteetélargitl'usage,cequipeutprêteràconfusionetcauserdesfautesinterférentielleslors
dupassaged'uncodeàl'autre.
Enberbère,lesformulesdeclôturesontsouventaccompagnéesd'unpronomdésignant
sondestinataire,ainsiquelemontrentlesexemplessuivants:
-tanemirt,salutationneutresousl'aspectsocio-affectif,s'emploiesuiviparlepronom
41«…lesformulesdesalutationoffrentdessurprisesdansunegrandepartieduterritoirefrançais.Ausudd'une
lignequivadesCharentesauxHautes-Alpes(laDordogne,leLot,l'Aveyron,laLozère,laHaute-Loire,
l'ArdècheetlaDrôme),ainsiquedansleHautDoubs,leJura,laHaute-SavoieetlaSavoie,l'interjectionAdieu
estutiliséepourBonjour,enabordantouencroisantquelqu'unquel'ontutoie.»(Idem,Ibidem,p.192.)
42MarinaStănciulescu-Cuza,HaritinaGherman,GeorgeLăzarescu,Op.Cit.,p.216
39personnelik:tanmirt-ik«merciàtoi»,oùikestlacontractiondelaprépositioni-
«à»-etdupronomkecci-«toi»-soussaformetronquée:k;
-tanmirtstusda«merciavecappui»(tusda-«appui»-,employédanssonsens
propre,sertàrenforcerlanuanced'insistance.
Laformuledeclôturepeutêtreappuyéeparlecomplément(itallalt+possessif-
«pourtonaide»),cequiconduitàtanmirtitallaltinek–quandons'adresseàunhommeetà
tanmirtitallaltinem–quandons'adresseàunefemme.
Lesfemmesutilisentsouventcommeformuledesortieruhdi-slama–«parsenpaix».
Lavaleuraffectivedecetteconstructionestdesplusélevées:ruhdi-slamaseditquandonse
sépared'unproche,d'unmembredelafamille:père,époux,fils,fille,mère,frère.
Leséchangesverbauxbrefs,ayantcommeprotagonistesdesinconnus(danslesactes
dedemandederenseignement,parexemple),s'achèventpardesformulesderemerciement,
employéescommeformulesdeclôture.Aussidit-onMerci,Madame/Monsieuràunétranger
dontonasollicitéuneinformationdanslarue,sansluifairelapromessed'unenouvelle
rencontre(aurevoir).
Demême,enroumain,oùmulțumesc/mulțumescmult(degrésupérieurd'intensité)
marque(nt)lafindel'interactionoccasionnelleetcourteavecunétranger,quipeutêtreaussiun
officiel–employédansl'administration.Laformulederemerciement-clôtureconnaîtaussiles
formesmulțumim(plurieldemodestieoudepolitesse)etmulțam(formeconsidéréeaujourd'hui
commepopulaireetinformelle–àutiliserentreamis–maisplusprochedesonétymon:en
effetmulțamestladéformationphonétiqueduvœuMulțiani!-«Longuevie!»employépour
exprimerlareconnaissanceenversunepersonneàquil'ondoitunefaveur,unservice.
D'autresformulesàusagemoinsformel–néanmoinsfréquent–sontnevedem-«on
se(re)voit»,oumaivorbim-«on(en)reparlera».Laformegrammaticaledesverbesvoiret
parleremployésauprésentcontientlapromessed'unenouvellerencontreetd'unesuitedela
discussion.
Enfin,sănătate-«santé»etquin’estplusutiliséenberbère,ilestdepeuégalement
apparaîtrecommeformuledeclôturedansunéchangeverbalinformel.Cetteformuleest
employéesurtoutparleshommess'adressantàdeshommes,enpositiond'égalitéhiérarchique,
ouunispardesrelationsdecamaraderie.
Poursynthétiserlesdifférentesformulesdeclôtureenregistréesci-dessus,nous
proposonsletableaucomparatifsuivant:
40Français Roumain Berbère
Formulesàréférence
temporelleabsolueBonnejournée
bon(ne)après-midi
bonnesoirée
bonnenuitZiuabună(ozibună)
searabună
noaptebună
Bunăseara
Ciao!Idhamerbuh
Idhameegaz
Formulesàréférence
temporellerelativeAurevoir!
Àbientôt!
Àtoutàl'heure!Larevedere!
Pecurând!Artimlilit!
Artaswe3t!
Artameddit!
Formules sans
référencetemporelleAdieu! Adio!
Salut!
Nevedem!
Maivorbim!Ruhdislama!
Ruhdilaman!
RemerciementMerci! Mulțumesc! Tanmirt-ik
Tanmirtstusda!
Tanmirtitallaltinek
(inem)!
3.1.2.Constructionsgrammaticalesdessalutations
Enfonctiondutypedeformule(d'ouverture/declôture,avecousansréférence
temporelle),nousallonsdistinguerlesstructuresgrammaticalessuivantes:
3.1.2.1.Formulesàréférencetemporelleabsolue
Adjectif+nom
–Enfrançais:bonjour,bonsoir,bonnejournée,heureusematinée,bon(ne)
après-midi,bonnesoirée,bonnenuit(àremarquerlesgraphiesrespectivementconjointesou
disjointes,quiindiquentledegrédesolidarité–compositionoufigement–delaformule);
–Enroumain:bunădimineata,bunăziua,bunăseara(lesgraphiesindiquentle
simplefigement,n'allantpasjusqu'àlacomposition).
Nom+adjectif
–Enroumain:ziuabună,searabună,noaptebună(formulesdeclôture);
–Enberbère:assameggaz(«unjourbon»),idhameggaz(«unenuitbonne»).
413.1.2.2.Formulesàréférencetemporellerelative
Préposition+nom/adverbe(locutionadverbiale)
–Enfrançais:aurevoir,àbientôt,àplustard,àtoutàl'heure;
–Enroumain:larevedere,pecurând;
–Enberbère:arimiren(«àplus»),ardeqqal(«àbientôt»),arazekka(«à
demain»).Onpeutyajouterartameddit(«jusqu'àcetaprès-midi/cesoir»).
Cesconstructionsfigéessontsouventaccompagnéesd'unappellatifoud'unpronom
référantàlapersonnedel'interlocuteur.Onadoncdesstructurescomme:
Salutation+nomenvocatif
–Enfrançais:Bonjour,Monsieur!Bonjour,papa!Bonjour,fiston!Bonjour,
Jacques!Adieu,Romain!
–Enroumain:Bunăziua,vecine!Sărut-mâna,mamă!Servus,Ioana!
–Enberbère:Aslamaa-l'hadj!Aslamaavava!
Salutation+pronom(endatif/d'attribution)
–Enfrançais:Bonjouràvous/àtous!Salut,toi!
–Enroumain:Bunăziuatuturor!Bunăziuașiție!(Enréponseà«bonjour»)
–Enberbère:azulfella-k/azulfella-wen!entraductionlittéral(bonjoursurtoiou
survous)aveclapréposition:fella/sur,ensonsensd’usagedesalutationsignifie(àtoià
vous).
Danslelangageinformel,àcesstructurescomplexesonpréfèrelesformulessimples,
constituéesdesubstantifsoud'interjectionàvaleurrituelle:fr.coucou,roum.ceau,ber.sahit
etc.Cessalutationsfonctionnentbiendanslesrapportsdefamiliarité,ailleurs,ellesrisquentde
causerdesréactionsd'étonnementmanifestéesrespectivementauniveaugestuel,mimique,ou
verbal(Ah!Quoi!Ce!Etc.).
C'estsurtoutlajeunegénérationquipréfèrelesformulescourtesparleurnature,par
leurorigine:ceau,sahit,ihiaka,dansunsoucid'économied'effortetdesimplificationdes
rapportsentreleslocuteurs.
3.1.2.3.Lesystèmedespronoms
Lesystèmedespronomsdécritparlesgrammairiensdiffèred'unelangueàl'autre,tout
enprésentantunecomplexitélinguistiqueetculturelleacquiseàtraversletemps.L'usage–
surtoutàl'oral,oùlescontraintes«académiques»perdentdeleurinfluence–opèredes
simplificationsquiassurentl'efficacitéetfinalementlasurviedusystème.Seulleniveaude
languesoutenu,telqu'ilsemanifestedanslesdialoguesofficiels,semontrerespectueuxde
42l'ensembledesrèglesrégissantl'emploidespronomsetjouedesnuancesquelarichessedes
formesetdesconstructionsoffre.
Noséchantillonsontouvertlechampàuneobservationsuccinctedeladynamiquedes
pronomslorsdesinteractionsverbales.Lescontextesqu'offrelaconversationnousontpermis
decomparer,pourchacunedeslangues,lesystème«idéal»etabstraitdespronomsprésenté
danslesgrammairesetsonportraitréel,manifestédansl'usagecourant.
Lechoixdesformespronominalesdontdisposelelocuteurpours'adresserau(x)
destinataire(s)desonmessageestavanttoutdictéparlecodeutilisé.C'estdonclalanguequi
luioffrelesinstrumentspourappeler/interpeller/désignersonpartenaired'interaction43,à
savoirlespronomspersonnels(toi,tu;vous).
Danslecasdufrançais,parexemple,ladifférenceentretuetvoustienttantdusystème
(lespronomsindiquentlenombred'interlocuteursenvisagés),quedel'usage–qu'ilsoit
normatifoudialectal.Enpratique,lesexigencessituationnellesremettentencauselesystème
entantqu'ensembledesformesetdemandentquel'ondépasseparfoislesnormesstrictement
linguistiquesafind'aboutiràundiscoursconformeaustatutdupartenairededialogueetau
contextedanslequelseretrouventlesinterlocuteurs.Aussinousproposons-nousd'observerces
exigencesdanslestroislanguesetdelà,decomprendrel'influencedesfacteurs
extralinguistiquessurlecomportementverballorsdesinteractions.
Lagrammaire,poursapart,visedesaspectsgénérauxconcernantlaconstructiondes
messages.Ellevalide,danslamêmemesure,lesstructuressyntaxiquesdesphrases
interrogativesdugenre:allez-vousbien?etvousallezbien?.Lesdeuxphrasess'opposentpar
l'ordreverbe–sujet–adverbeetsujet–verbe–adverbe.Quandoncompareallez-vousbien?
àvousallezbien?d'unpointdevuestrictementgrammatical,onestamenéàreconnaîtredeux
constructionségalementacceptables,dontlapremièreappartientàlalanguesoignée(voire
écrite)etlasecondeàlalanguecourante,audiscoursspontané.Enrevanche,dupointdevue
communicationnel,seulelasecondevariantefonctionneensituation.C'estdontl'usage,
favorisantcertainesconstructionsaudétrimentdesautresetlesfigeantdanslamémoiredes
locuteurs,quiimposevousallezbien?commeformuled'ouvertureoucommeamorcepourune
conversation.
Demême,enroumain,onneditpassuntețidumneavoastrăbine?,mais
dumneavoastrăsuntețibine?(etmême,dansunregistremoinssoutenu:suntețibine?–
dumneavoastrăserasupprimédelaphrasepuisquelesverbesroumains,pourvusde
terminaisonspersonnellesbiendistinctes,n'imposentpaslaprésenced'unpronomsujetcomme
43CatherineKerbrat-Orecchioni,op.cit.,p.19-61.
43morphèmedelapersonne.
Aucontraire,enberbère,ameki-tettilidh(«commentvas-tu?»)exigelaprésencede
l'indicateurdeladeuxièmepersonneauniveaudel'expression.Ànoterquelevouvoiement
n'existepasenberbère.Danscecas,lesingulierindiquelefaitquel'ons'adresseàuneseule
personne,quelquesoitsonstatutsocial,etlepluriel,ameki-tettilim(«commentallez-vous?»)
signalequel'ons'adresseàplusieursinterlocuteurs.Enfait,lespronomskec/kunwi(«tu»/
«vous»)n'apparaissentpasentantquetelsdanslaphrase:lesindicateursdepersonne-nombre
quel'onfaitentendre-dh(pour«tu»)et-im(pour«vous»)lesremplacent,delamême
manièrequ'enroumainlesterminaisonsverbalespermettentl'effacementdespronoms
personnels44.
3.2.L'aspectextralinguistiquedesformulesdesalut
3.2.1.Quelquesconsidérationssociolinguistiques
Danscettepartie,nousprendronsenconsidérationdeuxtypesdedichotomies:parole/
langueetoral/écrit.Lacomplémentaritéentrelecaractèrepopulaire,«oral»,etsaforme
transposéeàl'écritconduitàlaconstitutiond'unensemblehomogèneetharmonieux.L'emploi
individuelqu'onfaitdusystèmeaumomentdeséchangesverbauxfaitnaîtredesformesetdes
usagesrépondantavecprécisionetnuanceauxbesoinsdelacommunication.
Lorsd’unéchangeverbal,lelangagedesinterlocuteursestmodulépardesfacteursse
trouvantau-delàdelastructureinternedelalangue:lastratificationsocialeparsoncaractère
imbriquéetquisupposedesinterrogationssurcettecohabitationsociale45,etsonimpactsur
l’étatd’unetelleinteraction,pluslesphénomèneslinguistiquesmanifestésàtraverslescontacts
qu’onteuslessociétésoulesgroupesdedifférenteslangues.
Lesformulesquenousavonschoisiescommeéchantillonsonttémoignéd'une
coexistencelinguistique,àpartirdelaquellenousavonspudistinguerdesélémentsliésàces
contactsselonleurappartenanceetselonleurimpactsurlessujetsencommunication.
L'undesrésultatsdecemélangecodiquequidominelaconversationenfrançais,en
roumainetenberbèreconduitverslesinterférences:parexemple,noustrouvonsdansune
discussionl'usagedesmotsd'uneautrelangue,àcausedel'insuffisancelexicaledontsouffrent
44«Nousavonspourtantremarquél'homonymiegrammaticaleentrelespremièrespersonnes–dusingulieretdu
pluriel–danslaconjugaisonaupassécomposé:amavutsignifieaussibien«j'aieu»que«nousavonseu».
Parfois,lecontexteélargipermetdedécodercesformescommeétantdessinguliersoudespluriels.Afin
d'écartertouteconfusionpossible,leslocuteursontrecoursauxpronoms-sujets(eu/noi–«je/nous»)qui
désambiguïsentceshomonymes.Danscetyped'emplois,lespronomsremplissentlamêmefonctionquecelle
desmorphèmes-idh/-imenberbère.»
45PierreBourdieu,Socilologiedel’Algérie,Paris:PUF,coll.«Quesais-je?»,1985,p.7.
44lesinterlocuteursdansleurproprelangue.SuiteauxdifférentesprésencesdelaFrancedansces
autrespays,levocabulairedeslanguesnationales/ethniquess'estenrichipardesempruntsqui
ontfiniparsemélangerauxmotsdelalanguematernelledesutilisateurslocaux.Leslocuteurs
duroumainet,encoreplus,lacommunautéalgérienneberbèreutilisentdansunephrasedeuxà
troismotsenfrançais,commelemontrentlesexemplessuivants:Tuvasbienava?(«père»)
oubienAlorsqueyesawlakedur-darridhara«alorsqu'ilt'aappeléettuneluiaspas
répondu».
Ilyaaussidesempruntsparnécessité,dusàl'insuffisancelexicaledanslalangue
donnée.Lerecoursauxmotsétrangersluipermetdes'ouvrirauxréalitésdifférentes,d'accroître
sacapacitéderéféreràdeschosesetàdesnotionsnouvelles,etfinalementdesurvivre.Dece
contactentreleslanguesrésulteladynamiquelexicaledel'emprunt,quenouspouvons
constaterdanslesexemplessuivants:salut–employéenfrançaisetenroumain,bonjour–en
françaisetenberbère.
Enalternanceaveclalinguistique,lasociologiereliesesconceptsàdessuppositions
auniveaudesliensetdustatutétablisentrelesmembresentrantencommunication,ainsique
dansl'orientationdesconversations.L'undesrepèresdel'échangeverbalseradonclarelation
entresesactants.Lacommunicationdépenddelapersonnalitéàquionadresseuntelmessage.
Nouspensonscettestratificationentermesdesexe,d'âge,defonction,derégion,deniveau
d'instructionetdequalitémorale.
3.2.2.Lefacteur«statutsocial»
Dansuneconversation,certainesformulessontimposéesparlasituationde
communication.Nousmettronsl’accenticisurlestatutdespersonneseninteraction.Celui-ci
appelledesexpressionsquiréfèrentauxinterlocuteursmêmes;l’exemplelepluspertinentest
celuidesappellatifsquisedivisentenordinairesethonorifiques.Cesformulesdépendentdu
facteurculturels'appuyantsurdeuxconcepts:la«culturevécue»etla«culturesavante».
Delà,lanécessitédereconnaîtreetdedécriredestypesd’appellatifsdistincts.Leurdistribution
encontextenesefaitpasauhasard,iltientenmêmetempsdufacteur«statutsocial»etdela
composantesémantiquepropreàsonusagepopulaireouofficiel.
3.2.2.1.Lesappellatifs
Commeleséchangesverbauxsupposentuneinteractionentredeuxactants(lelocuteur
etl'interlocuteur),ilsecréeunlienentrelesparticipantsàlacommunication.Celienest
renforcéparlerespect,traduitauniveaucomportementalparlesrèglesdepolitesse.Auniveau
45verbal,lapolitesseestmarquéeparl'emploidecertainesformulesquisontdesappellatifs.
Lesappellatifssontdestermesetdesformulesdestinéesàs'adresseràune/des
personne(s)dansunesituationdecommunicationprécise,telquel'échangeépistolaire(entre
autres).Souvent,cesappellatifsserventàconfirmerlestatutdelapersonneàquionparle.
Aussi,enfrançais,utilise-t-oncourammentl'appellatifsuividunomdelapersonne:
MonsieurDupont,MadameMartin.Danslesemploisofficiels,l'appellatifserasuividela
professionexercéeoudelafonctionremplieparl'interlocuteur:MonsieurleProfesseur,
Monsieurl'Abbé,MonsieurleRecteur,MonsieurlePrésident.
Ilexisteaussidesappellatifsdontlaformedépasselesrèglesstrictementlinguistiques;
cesontdesformulesdontl'usagetémoignedescoutumesarchaïques:VotreExcellence,Votre
Altesse,VotreMajesté,etc.Pourlespersonnesoccupantdespositions(supérieures)dansles
hiérarchiestraditionnelles,onutiliselesappellatifsprécédésdupossessifmon/ma:MonPère,
MaMère(auxsupérieursd'uncouvent),MaSœur(membresducorpsreligieux);Mon
Capitaine,MonGénéral(membresdel'armée).
Quandons'adresseàplusieursinterlocuteurs,l'appellatifprendlaformedupluriel:
Bonjour,Mesdames!Bonjour,Messieurs!;MessieurslesProfesseurs,Messieurslesmembres
dujury.
Onproduituneffetdepolitesserenforcéenutilisantledémonstratifdevantles
appellatifs:Sicesmessieurs-damesveulentbienpasseràtable!46.Dupointdevueréférentiel,
ledémonstratifimpliqueunedistance(respectueuse)entrelelocuteuretlespersonnes
auxquellesils'adresse.D'unpointdevuegrammatical,ledémonstratifrenforcelavaleur
nominaledesappellatifs,enenfaisantdesdésignants,dessubstantifsréférantàdesêtres,cequi
impliqueunaccordverbalàlaIIIepersonne:cesmessieurs-damesveulent…
Enroumain,laformedel'appellatifdépenddustatutdelapersonneàlaquelleon
s'adresse,desafonction,maisaussidelarelationentrelesinterlocuteurs.L'appellatifréfère
ainsi:
–àlaprofessionexercée:Domnuleprofesor,Domnuledoctor;
–àlafonctionremplie:DomnuleDirector,DomnuleAmbasador,Domnule
Președinte;
–àlapositionoccupéedansunehiérarchie:Domnulecapitan,Domnulegeneral.
Leroumainahéritéégalementdesformulesarchaïquespours'adresserauxpersonnes
occupantdespositionstrèsélevéesdanslahiérarchiesociale:MaiestateaVoastră,Luminăția
Voastră,ÎnălțimeaVoastră(AltețaVoastrăestuncalquenéologiquesurl'italien).
46PatrickCharaudeau,Lagrammairedusensetdel’expression,Paris:ÉditionsHachette,1992,p.231.
46Enberbère,l'appellatifestsuiviparletitre+(éventuellementl'origineethnique)mas+
lafiliation(«lefilsde»):Sidi+chikhmiss(statut)+nom.
L'oppositionentretutoiementetvouvoiementnefonctionnepasenberbère,saufsi
l'interlocuteurreprésenteuneinstanceofficielle:konwitzemremadteselhumlecghalaken
iwata(«vouspouvezsuivreleschosescommeilsedoit»).
Lesthéoriciensdelacommunicationcomme:«CathrineKerbratOrecchioni»,
distinguentdeuxtypesd'appellatifs:
–les«ordinaires»-quifontl'objetd’unusagequotidienetspontané.Ilss’exercent
àunniveaulinguistiquemoyenetonlesrencontredansleséchangescourants:ilsmarquent
uneattitudederespectdanslesrapportsfamiliersetamicaux.Lespersonneseninteraction
n’éprouventaucuneexigencequantàlamaîtriseparfaitedeteloutelcomportement(étiquette).
Engénéral,lesutilisateursdecettecatégorietrouventdesdifficultésàdiscuteravecdesgens
instruitsouquiontunstatutsupérieuràlaclassemoyenne.Ilsressententcertainesnormes
comportementalescommeleurétantétrangèresetimposées.Cesappellatifs«ordinaires»sont
rattachéstoutsimplementauniveaudelangueàrespecter.
–Les«honorifiques»-quisontliésàdessituationsbienparticulièresde
communication.L'emploidesappellatifs«honorifiques»estdictépardesconditions
particulièresdecommunication,commelestatut(supérieur)delapersonneàlaquelleon
s'adresse,oulescirconstancesspatio-temporellesdel'interaction.Unexempled'appellatifs
«honorifiques»utilisédanslecontextedessalutationsestl'emploidesformulesdomnul,
doamna,ExcelențaVoastră.:cesformulesdevaientêtreprononcéesavecuneintonation
spécifiques,suivied’unelégèreinclinationducorpsdanslecasoùlesgrades–oubienle
niveaud’instruction,ouencorelafonctionoccupée–desdeuxpersonneseninteraction
supposeunerelationd'inférieuràsupérieur.
Enberbère,l’insertiondanslediscoursdeceshonorifiquesvariantselonledomaine
d'activitédesactantsetselonlestatutsocialestdictéepardespratiquesancestrales,spécifiques
àchaquecommunautéetàchaquecorpsdemétier.
D’abord,Chikhn'estqu'unesimpleappellation;souventcenomsecharged'une
nuancesupplémentaireparrapportausensévoqué;nousappelonschikhunenseignantquipar
safonctionéducativeremplitdesfonctionssocialessimilairesàcellesdespersonnesqu'on
appellealcheikh–«levieux»enlanguearabe:c'estquelqu'unqui,parsasagesse,cultiveet
enseignelabonneconduitedanslavie.Lemotestdoncemployécommeuntermederespect.
47Danslecasd'unmarabout,ondit:sidichikh+lenomdelapersonne:parexemplesidichikkh
mohandpours'adresseràunhomme,etsidichikhlalapourunefemmemaraboute.Lemotlala
estuneappellationquidatedespratiquesanciennes,quandlesrichesrecrutaientunefemmede
ménagepours'occuperdelamaison.Selonlestatutqu’onluiattribuait,onl'appelaitsiousidi+
nom+lala.Aucoursdelapériodecoloniale,cettefemmedeménages’appelaitfatma.C’est
pourquoi,denosjours,lenomfatmasignifie,enFrance,«femmedeménage»,alorsqu'en
Algérieilreprésentelenomdelafilleduprophète.Cedéséquilibresémantiquerésulted'une
partdel'étymologiedunom,etdel'autre,desonempruntparunecommunautélinguistiquequi,
ignorantsagénéalogie,ledémotiveetl'attacheàunemploiparticulier,spécifiqueàuneépoque
historiquebienprécise(etaurôlesocialattribuéàlafemmeencetemps-là).
Leresponsableduvillageestnommél’amine,nomquiréfèreaustatutsocialdu
destinataire.L'amineestleresponsabledetoutcequisepassedanslacommunautévillageoise:
parlerôlesocialqu'onluireconnaît,ilestàmêmederésoudrelesdifférendsapparusà
l'intérieurdelacommunauté,évitantainsiauxpartiesendésaccordd'allerenjustice.
Enberbère,lesappellatifssontengrandepartieliésàlastructuresociale:lafamille,la
tribuetlesvoisins.Chaquemembrereprésentantd’unetellecatégorieasonappellation
respectueuse,quiluiestdue.
Parmicellesquiontattirénotreattention,ilyad’unepart:dada+lenom–dansle
casdumasculin,etnana+lenom–danslecasduféminin.Cesappellatifssontemployéspour
s'adresseràunepersonned'unâgesupérieuràceluidulocuteur,àlaquelleilestrattachéeparun
lienfamilial.
D’autrepart,encouple,ons'adresseàsapartenaireparatamghart!–«eh!la
vielle!».Nombreuxsontceuxquicroyaientàunelecturepéjorativedusens,alorsquelemot
tamghart,oubientametutdésignedanslacultureberbère«lepilierdelamaison»,carla
femmeestlegestionnairedesbiensdelamaisonetlegardiendustatutfamilial.Danslasociété
berbérophone,onreconnaîtlerôleetl'importancedelafemme:ladistinction"homme/
femme"impliquelefaitquechacundoitassumersesresponsabilitéssanstoucheràladignitéet
àl'honneurdel'autre.
Danslescivilisationsfrançaiseetroumaine,cegenred’appellatifnesevoitpas
attacherlesmêmesvaleurssémantiques.Onemploierespectivementmonmari/mafemmeet
soțulmeu,bărbatulmeu,omulmeu/soțiamea,nevastameadansleursenspropre,oupour
48rigoler,oubienpourexprimersacolèreçanousarrived’entendredire:regardecettefemme-là!
Ellen'arrivemêmepasàtenirunefourchetteettuattendsqu'elleteprépareàmanger!Nous
avonsremarquél'emploipéjoratifdel'appellatiffemeieenroumain:femeie,cefaci?Enfait,la
connotationnégativedel'appellatifestdonnéeiciparlecontextesituationneldel'énoncé:cette
phraseestutiliséeenguised'admonestation.L'appellatifd'originefrançaisemadam,importéau
XIXesiècleparlesintellectuelsdeformationfrançaise,nes'emploieplusenroumainquepour
s'adresseràdesfemmesaufoyer,ouàunayantunstatutsocialmodeste.
Enfrançaisetenroumain,lachargeaffectiveestexpriméegrâceàcertainesstructures
diminutives,commetati=«papa»,iubitu'=«chéri»,oubăiatulmeu=«monfils»,lorsque
lesfemmeslesintègrentdansleurdiscussionouqu'elleslesutilisentcommeappellatifs.En
français,noustrouvonsdesappellationsclassiquescommemonamour,machèreouexagérées,
ayantrecoursàdesmétaphoresdesplusétranges,commemabiche,mapuce,monchou,etc.
Enberbèreonemploiehebu,del’arabehubbi=«monamour»,3ezudel’adjectif3ziz
=«chérie»;ala3mer=«mavie»
3.2.3.Lefacteur«sexe»
Nousavonschoisiderassemblerdanscetteétudelesdiversesobservationssurles
pratiquesspécifiquesàchaquesexelorsd'uneinteractionverbale.
Cettevariationd'ordresociolinguistiqueestreflétéeaussiparlalangue.Mêmesila
conventionformulelesinterditsverbaux,lesdeuxsexescommuniquententreeuxcarils
connaissentlalanguedel’autre47.
Decettedistinctionauniveaudessalutationsàcaractèrerituel,nousavonsd'abord
notéquelquesdisparitésd'usageentrehommesetfemmesenberbere.Aussi,laformuleasslama
apparaît-elleenberbèreseulementchezleslocutrices.S'agissantd'uneformuledebienvenue,et
commecesontsouventlesfemmesquiaccueillentleshôtes,ilestévidentquecettesalutation
faitpartiedesusageslangagiersdesfemmes(danscecas,c’estpluslasituationde
communicationquelesexequicréeladifférenced’usage).Enrevanche,desformulestellesque
saħħiit«merci»etahla«salut»sontemployéesexclusivementparleslocuteurs-hommes,
parcequ’ellessontbrèves.
47MariaPavel,Élémentdesociolinguistique,Iași:CasaeditorialăDemiurg,2007,p.156.
49EnAlgérieons’estégalementrenducomptequelesfemmesutilisentplus
fréquemmentlesrituelsdesalutationsetlesformulesdepolitessesqueleshommes.D’ailleurs
lesformulesqu’ellesemploientsontaussipluslonguesetsouventpleinesdemétaphores.
Exemple:aslamayiss-wentchebhemedaxxam=«bienvenuechezvous,vousavezhonoréla
maison».
3.2.3.1.Stéréotypeslangagiersmasculins/féminins
Lamanièrespécifiquementmasculinedeformulersesmessagesestempreintedurôle
socialquejouentleshommes:
Lareprésentationsocialefaituneplacecapitaleauxvaleursmasculinesfondées
surlefaitd’affronterl’autre(lemasculindestatutégal)sanstergiverser,
contrairementàlamanièredeprocéderdesfemmes.L’hommeestdirect,la
femmeestindirecte;l’hommeestdécidé,droit,lafemmeesttordue(tellesla
faucille,lalouche),hésitante,indécise,imprécise,peusûred’elle48.
Leshommesutilisentdesformulesd’adressescodifiées;ilsontundiscoursplus
déclaratifetautoritaire.Deplus,enraisondeleurstatutdominantilssontpluslibresd’utiliser
lelangagecommebonleursemble,cequileurpermetd’avoirplusdecréativitédansle
maniementdelalangueetmoinsd’égardpourlesnormes.Uncasextrêmededifférenciation
sexuelleestl’exempledesZoulousquiinterdisentauxfemmesdenommerleshommesdela
familleduconjoint49.
Lestéréotypefémininestsouventconnotatif,cequidévaloriseleurstyle,sous
l'influenceaussidupeudeconsidérationsocialedontellessontvictimes.Leurdiscoursesttaxé
d’euphorisant,exagéréethyperbolisant.D'oùunetendanceaubavardagefutileetaudiscours
hésitantnondéclaratif,allantdepairavecleurmaîtrisedesregistresinférieursdelalangueet
leurincompétenceàutiliserdesconceptsabstraits.Toutcelacontribueàcréerchezellesun
manqued’assuranceetuneinsécuritélinguistiquequileurdonneunetendanceà
l’hypercorrection.Autrementdit,ledésirdedépasserlecomplexed’inférioritéconduit
48PierreBourdieucitéparTassaditYacinein:«L’artdediresansdireenkabyle»,CAHIERDES
LITTERATURESORALES,70/2013,p.3,pdf.,disponibleàl'adressehttps://clo.revues.org/1271,consultéle:
19/03/2017.
49MarinaYAGUELLO,Lesmotsetlesfemmes.Essaisd’approchesociolinguistiquedelaconditionféminine,
Paris:Payot,1979,p.16.
50certaineslocutricesàdeserreursdanslaconstructiondesmessages,quimènentàl’amalgameet
àl’incompréhensibilité.
PourLakoff,dans:L’émergencedelalinguistiquecognitive,lesfemmessontplus
polies:ellesontunstylemoinsaffirméqueleshommes,ellesatténuentleurassertionpardes
formestellesquepeut-être,jesuppose50,ellesutilisentdesformescommen'est-cepasaprès
unephrasedéclarative,etellespréfèrentformulerlesrequêtesindirectement(tunefermerais
paslaporte?).Toutcelaapourbutdeseconformeràl’imagedelaféminitétellequ’elleest
perçuepartous,afindegagner«l’approbationsociale».
Lediscoursféminin,aussi,seraitditd’unevoixplusAiguë,avecunemeilleure
articulation.Iltraiteraitdesujetsbanals,etseraitmarquéparlatendanceàéviterlesconcepts
abstraitsetlesmotstabous.
Auniveaudulexique,onafaitremarquerlatendancedesfemmesàseservird'un
grandéventaildetermespourdésignerlesnuancesdescouleurs.Lastratégieverbaleutilisée
parlafemmeafind’attirerl’attentiondesoninterlocuteur,danslecasd’unediscussion
«femmevshomme»,consisteàposerbeaucoupdequestions,àouvrirsesprisesdeparolepar
unequestiontellequetusaisquoi?,etsurtoutderemplirlesvides,«lespausessonores».
(Alorsquel’hommeutiliseundébitdeparolepluslentquelafemmeetparled’unevoixplus
forte.)Laparoledesfemmesseraitaussiplusfluideetplustrufféededétails,néanmoinselle
manqueraitdepoidsetd’assuranceàcausedustatutsocialementinférieurdelalocutrice.
Dansuneétudefaitesurlavariationsexolectalequitraitel’émotionetl’implicitedans
lediscours,ilaétéconfirméladifférenceentrelediscoursdeshommesetdesfemmes.Les
auteursMeyerhoffMiriamdans:«TheHandbookofLanguageandGender»,oubien,Talbot
Maryavec:Genderstereotypes:reproductionandchallenge»ontobservéquelediscours
fémininétaitplusémotionnelgrâceàla«sensibilitéinterpersonnelle».Ellesutilisentplusde
pronomspersonnels,d’adverbesd’intensitéetdenégations.Lesadjectifs«émotionnel»et
«interpersonnels»caractérisentsouventlaparoledesfemmes.
Ayantunetendance«socio-émotionnelle»,lesfemmespréfèrentlesconversations
personnellessurdessujetsintimesetellessontaussiplusprolixesetpoliesqueleshommes;
ceux-ci,enrevanche,préfèrentlespronomsimpersonnelsetlesexclamations.
50R.Lakoff,L’Émergencedelalinguistiquecognitive,consultéausite:
«http://pour-reflechir.blogspot.ro/2012/06/le-parler-masculin-et-le-parler-feminin.html»
51C’estpourquoidonc,lediscoursmasculinseconstruitsurl’aspectcommunicatifdu
message,alorsquedanslediscoursféminindominel’aspectméta-communicatifet
interpersonnel,lorsquelafemmes’exprimeimplicitementquandellescherchentquelques
renseignementschezsesvoisins.Cettedifférenciationsexolectaledelaparoles'appuiesur
l'opposition«report/rapport».Autrementdit,àtraverslaconversation,leshommescherchentà
donnerdesinformations,alorsquelesfemmesl'utilisentcommemoyenpourconstruireet
consoliderdesliensdesympathie.Ellespréfèrentlesdiscussionsintimesquidominentplus
danslesconversationsinformelles.Leshommesprennentpluslaparoledanslesconversations
formelles.Celaexpliqueraitlatendanceféminineàmoinsintervenirenpublicetdansdes
discussionsformelles,leurpréférantlesconversationsdansdesgroupesrestreints.
Nousnepouvonsétudierladifférenciationsexuelledanslelangagesansvoirquelleest
sonincidencedansl’interactionverbale.Noussavonsqu’engénérallesdifférencesentrele
parlerdeshommesetceluidesfemmessontd’ordrepréférentieldanslessociétésmodernes,
doncrattachéesàlasituationdecommunication.Ilnousfautdoncprendreencomptetoutce
quifaitpartiedelacommunication(leverbaletlenonverbal).Cescomportementsenglobentla
manièredeparler,laformedudiscoursqueleslocuteursprivilégient,leursattitudesfaceau
langageetleurcompétencelangagièrerespective.
Sinousobservonsdeprèsleslocuteursauseind’uneinteraction,nousremarquons
qu’ilyadesdifférencesquiapparaissentselonqu’onparleàunhommeouàunefemme,àune
personnedumêmeâgeounon,selonlesrelationsqu’entretiennentlesactantsentreeux
(relationsamicalesouformelles)etdeleursrapports–égalitairesouhiérarchisés.
Ilfaudraitaussiprendreencompteunaspectnonnégligeablequiestlapersonneàqui
revientl’ouvertureetlaclôturedeséchangesetladistributiondestoursdeparoles.
Lesfemmesessayentdecompenserlafrustrationdanscedomaineparunpapotage
excessif.Onpensesouventquec’estuntraitfémininquedeparlerpourneriendire,en
comparaisonaudiscoursmasculinqui,lui,seraitplussérieuxetfonctionnel.Maislesfemmes
biensouventn’ontpasd’alternativeparcequ’ellesn’ontpasledroitàautrechose:leshommes
etlasociéténeleurdonnentpasl’occasiondepouvoir«discuter».
52Lesfemmessontplusfamilièresentreellesqueleshommes,ellesontplusrecoursà
l’interpellationparleprénomqueleshommesquipréfèrentemployerlenomdefamille,sauf
pourlesproches.
Sioncomparelaperformancelinguistiquedesdeuxsexesonremarquequelesfilles
apprennentplustôtàparleretàutiliserdesphrasescomplexesetfontmoinsdefautede
grammaire.Ellesarticulentaussimieuxquelesgarçonsquisontplussujetsaubalbutiementet
aubafouillage.Cequijustifielesperformanceslangagièresdesfilles,c’estqu’ellessesentent
plusàl’aisegrâceaucontactétroitqu’ellesentretiennentavecleursmères,doncavecle
«modèleàsuivre».
Danscetableaunousvoulonsrésumerquelquesdifférencesentrelediscoursféminin
etlediscoursmasculintoutens’appuyantsurlessalutations.
Français Roumain Berbère
DiscoursfémininBonjour
Bonjour-e
Bonsoir
Salutmonchère
Coucou
Adieu
AurevoirBunaziua
Bunaseara
buna
SalutTati
Ceao
Lareverdere
NevedemSbahelkhir
Aslama
Salam3alaykum
Salut
merci
bonjour,
aurevoir
DiscoursmasculinBonjour
Salutmachère
AdieuBuna
Salut
Ceao
NevedemAlkhir
Aslama
(salam3alyakum)
Salut
Bonjour
53Merci
Aurevoir
3.2.3.2.Analysedutableaurécapitulatif
Decetableaunouspouvonsdirequelesfemmerespectlaformecorrecte:bonjour,
salutmonchère,adieu,aurevoir,enfrançais;oubien:bunaziua/seara,salut,larevedere.
Celaestdûaucaractèresavant(normatif)deceslangues,structuréesenplusl’accèsà
l’informationparlebiaisdelalectureestunavantagepourlesfemmesfrançaiseetroumainede
pouvoirmanierlalangueavecunstylefinvoiremêmecartésien.
Quelquesanomaliesapparaissentdansletableauetquimettentl’accentsurla
spécificitéfémininproprementditecommedansl’exempleenfrançaisde:bonjour-e,ce[e]
muetàlafinoubienenroumain:avecbunautilisédansuneconversationentreelles,alors
qu’entrefemmeethommeellesutilisentceaoafind’allégeretoffrirunenvironnementamical
pourleurdiscours.
Aussiquelesfemmesontlacomposanteesthétiquequandellessaluent,enparticulier
danslecasdecoupleoùl’intimitéestfranchieetl’émotionfémininedomineetvoirmême
influencesonconjointquidesapartréponddetelmanière:salutTati(f)enroumainousalut
monchère(f)salutmachère(h),coucouc’estmoi!(h/f)enfrançais.Donccesanomalies
témoignentdurôleféminindansladiversificationdesusagesdansdetelleslangues.
Grâceauxeffetsdelamondialisationetl’égalitéentrehommeetfemmelesmodalité
apparaisseàunniveauéquilibréoulesfemmesontuncomportementverbalconcurrentàcelui
deshommec’est-à-direlesmêmeformulesqu’utilisentleshommespeuventêtreutiliséespar
lesfemmes,bonjour,bonsoir,coucou,Adieu,àbientôt,ouenroumain:buna,ceao,Salut,ne
vedem,ajoutantàcelaquelque:hi,pa,by.
Enberbèreladistinctionestautrequecesoitsurleplanlinguistiqueousocialla
dominationducaractèreoralsurlalangueàrenduladifférenceentreunparlerdeshommesqui
estformelàtraverslesdifférentesinfluenceshistoriquesetculturelletellequelacivilisation
arabeetothomanel’hommesalutavecSalam3alaykumousbahalkhirfellawen=bonjour
toutlemonde;onremarquequel’hommenedésignepaslafemmeenpersonneill’inclusdans
sonaspectgénériquepluriel,etsystématiquementlafemmen’utilisepluscecaractèrede
54pluralitéellessecontententjusteavecaslama,alkhiroubienreprendretoutelaformuleà
référencereligieusewa3alaykumassalamwarahmatallah=paixàvousetqueDieuvous
Bénisse.Cettedifférenceexpliquequeleparlerféminineststéréotypéparcequelatradition
musulmanfalsifiéeaucoursdel’histoireetquiestduàl’analphabétismeetlastigmatisation
dessociétémusulmanes.
Cen’estqu’àpartirdesannées40quelasociétéalgérienneapuavoiraccèsàunautre
modedecomportementverbalegrâceàl’administrationcolonialequiélimineralesdifférences
commeSalut,mercibonjour,aurevoirquicirculentsoitchezleshommesouchezlesfemmes
Doncnouspouvonsdirequecettecommunautéberbèreasubiunchoccivilisationnel
quiadonnéunmodedesalutationinformelleliéàsoncaractèreorale,etàsonlexiqueacquiset
enrichitd’autreslangues.
3.2.3.3.Différencesstylistiques
L’artdediscourirestuneautreformed'oppositionentrelesdeuxsexes,opposition
issued’unecodificationsociale,ettransposéejusquedanslescomportements.Cesderniers
définissentlaconduitestylistiquedeslocuteursdanslesinteractionsverbales.C’estpourquoi,
chezleshommesnousdistinguonsdestypesdediscoursparticuliers,telslediscoursreligieux
etofficiel,lesdébatspublics(bienque,denosjours,cedomainesoitlargementouvertàla
genteféminine),telsaussilerécitépique,l’artdelajouteoratoireetlesjeuxdemotscommele
calembouretlebadinage.Toutecettelonguelistequiestl’exclusivitédeshommeslaissepeu
dechoixauxfemmesquiseretrouventàmanierlecolportageparcequec’estlecontextesocial
quileveut.
Lestraitspara-linguistiquestelsqueledébit,letonetletimbredelavoixjouentun
rôledemarqueursexuel.Onopposesouventlavoixhautperchéedesfemmes,quiseraitle
refletd’unmanquedesérieux,àlavoixbasseetgravedeshommes,considéréscommeplus
posés.Deplus,onjugeletondesfemmescommemanquantd’autoritéettombantvitedans
l’accentpéjoratif,dèsqu’ilyavolontédemontrerdel’autorité.Onreprocheaussiauxvoix
perçantesdesfemmesd’êtredésagréables.
Onconstatequelavoixetlamanièredeparler,ellesaussi,tombentsousl’influencedu
poidssocial,cecimalgrélefaitqu'ellessoientavanttoutunecaractéristiquebiologique:elles
suiventuncertainarchétypeculturel.Decefait,unhommenedoitpasparlerd’unevoixfluette,
55niunefemmed’unevoixgrave.Onapprend,dèsleurplusjeuneâge,auxenfantsàintérioriser
ces«stéréotypesculturels»etàparlercommeilsiedàleurappartenancesexuelle.
Nousnemanqueronspasdesoulignerquelaplupartdutempslesdisparitésentrele
parlerdeshommesetceluidesfemmessontbiensouventlefruitdel’imaginairesocialqui
idéaliseunecertaineimage«decommentilfaudraitqu’unhommeparle/qu’unefemmeparle»
etlaprojetteàtraverslasociété,d’oùl’existenced’archétypesculturelsauxquelsseréfèrentles
locuteurs(mêmeinconsciemment)pourqueleurmanièredeparlersoitenadéquationavec
l’attente.
Lesfemmesutilisentplusqueleshommeslesdiminutifstelsque:tafenjalt«petite
tasse»;tadebisit«petiteassiette»,etc.Nousexpliquonscelaparlefaitquedansles
représentationsdeslocuteurslesdiminutifssontconsidéréscommeportanteneuxuneforte
chargéedeféminitéqu’ontrouvemêmedanscertainesconversations.Cequifaitquel’emploi
decesdiminutifspardeshommesestfortementstigmatisé.
Enroumainc’estlamêmechose:lediminutifestbeaucoupplusutiliséparlesexe
fémininqueparlemasculin.Laformationdestermesdiminutifsutilisedesmoyenslexicaux:
leroumainconnaîttouteunesériedesuffixesproductifs,comme–uță51dansAnca>Ancuța,
ouAlina>Alinuța,etc.Nousavonspurecueillirletémoignagequ’unecollèguenousafait:da,
esteunalint.DeexemplunumelemeueMaria,darmamamăcheamăMărioara,pentrucăîi
suntdragă.
Lediminutifenberbèreestexpliquéàtraverslaformationdufémininàl’aidede
l’affixe52(t-,radical,-t),aqcic=taqcict(garçon=filleoufillette)oudansaxxam=taxxamt
(maison=chambre).Doncilindiqueunevaleurpéjorativeàtraverslaquelleellerendcequi
grandmoipetit,etl’exemplede:argaz=targazt(homme=petithomme),estrépanduen
berbèredanslecasoùonsemoqueelavirilitédel’hommedanslasociétéquandlapersonne
perdsonhonneurengénéral;commeellepeutavoirlesensd’orgueiletd’honneursielleest
attribuéeàunefemmerobuste.
Alorsquelasociétéimposeuneautrevarianteensupprimantlafinaltelestlecas
danslesappellatifs:lenomTssaadit=tassa,wardiya=wardioubienparrépétitiond’une
syllabe;unemodificationdesphonèmesayantuneintonationgênante:djegdjiga=Jiji,
51AL.GraurEtimologiiromqnești,București:EdituraAcademieiRepubliciiPopulareRomîne,1963,p.38.
52HaddadouMohandAkli,vocabulaireberbèrecomun,pdfp.130
56taninna=Nina.Donclediminutifn’assumepassafonctionsémantique,elleestd’ordre
morphologiqueàcauseducaractèreoraldelalangueberbère.
Enfrançaislediminutifdésigné–et(te),ilestlesuffixediminutifparexcellence53qui
indiquelavaleurdiminutivedesnoms;garçonnet,fillette.Ayantunedimensionsémantique
péjorative:Snob=snobinette.
Ilpeutaussiêtreaffectueuxdansamouretteetsœurette.Aussicesentimentapparait
danslesprénomsdesenfantsmaisavecuneautreformeoùlafinalduprénomestremplacée
parunphonèmeGabriel=Gaby,Elisa=øLisadimunitifafindefacilitésaprononciation.Le
redoublementdessyllabesapparaitaussienfrançaisavecHenri=Riri,Edith=Didienmodifiant
laformecorrecteduprénomSuzanne=Zizi.
3.3.L'aspectnonverbaldesinteractions
Uneautrecatégoried'interactionsquisesituentenmargedel'échangeverbalestle
«nonverbal».Ils'agitd'untypedecommunicationspécifique,contenuedanslesgestes,les
habitudesvestimentaires,etc.
Avantdecernerlescatégoriesdeformesnon-verbales,nousvoulonsdirequesouvent
lesformulesdepolitessesontsuiviesd’ungeste,commeleleverdelamainoubiendepetits
mouvements:unclind’œil,ouunsourire,etc.
Lesgestessontdesmouvementseffectuésavecmembresouavecletronc;ilsservent
àexprimerlerespectdanslamajoritédescas,carilsdépendentdelasituationetdelapersonne
àquionadresselaparole.Ilestànoterquecesgestessuiventtoujourslaformuleprononcée
(ilsvontenparallèle).Voiciquelquesexemplesquenouspouvonsobserverdanscessociétés:
Lesviellesfemmesberbèressesaluentdansunrituelaccompliparlesparticipantesà
tourderôle:l’uneprendlamaindel’autre,puiselleluirendsamain,etfinitparl'embrasser
avecuneinclinationdelatête–l'autrerépondparlamêmesuccessiondesgestes.Sil’âgeest
différent,laplusjeunedespersonnesbaiselamaindelaplusâgée,etpuissatête.Parcontre,
chezlespersonnesâgéesdesexedifférent,laprimautéestdonnéeausexemasculin:lafemme
baiselatêtedel'homme,maisnonlaréciproque.Toutefois,sil'hommeestd'unâgeinférieur,
c’estàluid'embrasserlatêtedesoninterlocutrice,envertudeladifférencedel’âge.
53MauriceGrevisse,AndréGoosse,Lebonusagegrammairelanguefrançaise,Bruxelles:EditionsDeBoeck
Université15èmeédition,2011,p.177
57EnFrance,lesgestesquiaccompagnentlessalutationss'inscriventdansun«langage»
universel:onseserrelamainsionseconnaîtàpeine,ons'embrassequandonestami(e)s.Sauf
dansunmilieuprestigieux,commeaupalais,oudansundînerofficiel,oùonbaiselamainde
lafemme.Etons'inclinedevantlapersonnesielleestroi,prince,etc.
EnRoumanie,lessalutationsnon-verbalesontunautreton,etnousavonsremarqué
l’impactdel’espacedansleprocessusdelacommunicationgestuelle,selonl'expression
«gardersesdistances».Ondistinguequatrezonesdecommunication54:
lazoneintime:tondelaconfidence,
lazonepersonnelle:relationsprofessionnelles,amicales,
lazonesociale:dépenddelafonctiondechacun,
lazonepublique:faceàunpublic.
Enpratique,nousavonspuconstaterunrespectscrupuleuxdesrèglesdepolitessenon
verbale,etsurtoutdelasignificationdesdistances:lesgensseserrentlamaindeprèsetpuis
ilsrestentàlamêmedistance;ilslaissentsouventl’impressiond’unmanqued’attention;le
regardsoutenudel’interlocuteurpeutêtreperçucommegênant,maisjamaiscommeune
vexation.
Setoucherpendantlesdiscussionsn’estpasmalperçu,unefoisquelesrèglesdela
discussionontétéfranchies.Cependant,lesétrangerssontcensésêtreplusréservés.Etle
meilleurtémoignageestceluiqu'untouristecanadienquiadéclaré:
Àcequej’aipuvoir,lesRoumainssontcourtois.Leshommesdelagénération
plusâgéesontengénéraltrèsgalantsenverslesfemmes.Ilss’inclinentenleur
baisantlamain,leurouvrentoutiennentlaportepourleslaisserpasserles
premières,etc.Quelquesfemmesoccidentalespourraienttrouvercelaoffensant,
maisjecroisqu’ilslefontparsimplepolitesseetj’aipersonnellementapprécié
cetteattitude.Leshommesdelaplusjeunegénérationtendentaussiàse
comporterpolimentetdefaçongalante,maisilsnebaisentpaslamaindes
femmeslorsdessalutations.Leplussouvent,ilsleurtiennentlaporteouleur
offrentleursiège,etc.J’aiobservéquelesfemmesétaienttrèsàl’aiseencequi
atraitàladistancepersonnelle,autoucher,auserrementdemainetaucontact
visuelqui,entreleshommesetlesfemmes,suitlesmêmesrèglesqu’auCanada.
54C.Terrier,Lacommunicationnon-verbales,consultéausite:
http://www.cterrier.com/cours/communication/60_non_verbal.pdfle:24/04/2017
58Àl’exceptiondecequiprécède,jen’aipasconstatédedifférencesparrapport
auxOccidentauxdanslelangagecorporeletlesdistancespersonnellesdes
Roumainsquej’airencontrés.55
Lebaise-mainestpassédugestuelaudomainelangagier:sărutmânaestune
expressionréférantàcettecoutumeoccidentale,maisàlaquelleonattribuelesensde
«reconnaissance»pourunefaveuroupourunservicerendu.Sărutmânasignifiedonc
«merci»,«c'esttrèsgentil»56.
55AffairemondialeCanadain:«AffaireculturelleRoumaine;informationculturelle-conversations»,consulté
ausite:https://www.international.gc.ca/cil-cai/country_insights-apercus_pays/ci-ic_ro.aspx?lang=fra,consultéle:
24/03/2017.
56AndaRadulescu,GabrielaScurtu,«Expressiondelarelationinterpersonnelledepolitesse:Divergencesde
structureetdel’emploienfrançaisetenroumain»,consultéausite:
"http://www.persee.fr/doc/igram_0222-9838_2003_num_99_1_2596,consultéle:12/04/2017.
594.Conclusiongénérale
Toutaulongdenotretravailsurl’analysecontrastivedessalutations,nousavonsessayéde
menéuneproblématiqued’unepart,autourd’unecomparaisonentrelesdifférentesformesde
salutdanslalanguefrançaise,roumaineetberbère.D’autrespart,surl’importancequ’ontces
expressionsdansl’analysedudiscoursetdesinteractionsenparticulier.
C’estpourquoi,nousavonsinséréplusieurschampsd’étudesafindepouvoirfaireunetelle
étude.Parmicesdisciplines:lacommunication,l’analysedudiscours,lalinguistique,la
sociolinguistique,etc.Grâceàleursaspectsthéoriquescesdernièresnousontpermisd’êtreplus
attentifdanspourpouvoirnoterlesobservationspossiblesquipeuventservirdeplusdansnotre
analyse.
Nousvoulonsconclurecetravailavecuncompterendudanslequelnousinscrivonsles
différentesconclusionsissuesdesobservationsréalisésenparticulierdanslechapitreréservéà
l’analysedecesformulesdesalut.
Enpremierlieu,surleplanlinguistiquenouspouvonsdirequedansl’oraleles
interlocuteursenberbèreetenroumainnerespectpaslanormelexico-sémantique,cette
dernièrenes’appliquepastoujoursàlaconceptionmorphologiqueetsémantiquedeces
expressionsdansuneconversationverbale.C’est-àdirequelaformationdessalutationsne
conformepasauxrègleslexicales,aussipourlesenscommeelleestlacompositiond’une
salutationdanslanguecommeleberbère,quiseservedessensfiguréspourassumerlafonction
desalutation.Saufqu’enfrançaisquiestconsidéréunedeslanguessavantesoùlesanomalies
nonnormatifsontd’ordrestylistiqueetquiellesserelientàdespratiqueslangagièresquela
languefrançaiseaconnuelelongdesonhistoirequiestenrichiparlarhétoriquedudiscours
françaisdel’agedeslumières.
Enplus,nousavonsobservéquecessalutationsserépartissententypesderéférences
temporelles,pourlesformulesd’ouverturesily’ades:référencestemporellesabsolues,des
formulessansréférencetemporelles,etlecasdanslequelonabordeuninconnu.Cequiest
particulierdanscetteclassificationestquelesfrançaisutilisentuneseulformuledesalutet
deuxdanslecasd’uninconnu,alorsquelesroumainsetlesberbèresseserventdeplusdedeux
60expressionssurtouslesaxestemporels.Cestroislangueserencontrentsurunpointcommun
danslesclôturesoùlesinterlocuteursutilisentplusieursformulespourtouteslesréférences
temporelles.Cequiestdeplusdanslesfermeturesestqu’unepartieestréservéepourles
remerciementsvuequ’ilsparticipentd’unefaçonhabituelleàlaconclusiondelaconversation.
Encoreuneautreexceptioncelledesexpressionsauneréférencetemporellerelativequi
dépendentdelasituationdelacommunicationoudelarelationentrelesinterlocuteurs.
Endeuxièmelieu,lastructuregrammaticaleaeuunepartimportantecarellenousa
menéeàdesobservationspertinentes,donttroisontétésnotés.
D’abord,pourlesformulesàréférencetemporelleabsoluelefrançaisetleroumainse
distinguentdesautreavecunestructurestandardunadjectifetunnomdevant,cequiestde
particulierestqueleroumainpartageaussiavecleberbèrelamêmestructuregrammaticale
nomplusadjectif.
Pourladeuxièmeréférencetemporellerelativelestroislanguespartagentlesmêmes
structures:prépositionetunnomouadverbe,unesalutationetunvocatif,etunesalutation
plusunpronom.
Nousavonsobservéaussipourlesstructuresgrammaticalesquelesystèmedespronoms
tu/toietlevous,n’estpaslemême.Lesroumaineetlesfrançaisutilisentlevousetletupour
désigneruneseulpersonne.Celaenpratiquedépenddeplusieursconditionscommelasituation
decommunicationetlestatutdelapersonneavecquionparle,maisengrammairecetusageest
liéàdesexigencesstylistiquesvoirmêmerhétoriques;alorsqu’enberbèrecelan’existepas,
carelleinspiresesmodalitésgrammaticalesdel’orale.
Endeuxièmelieux,nousavonsremarquésurleplanssociolinguistiquequelesformulesde
salutsontaussilerésultatd’uncontactentreceslanguescommeilestlecasdesempruntsetdes
alternancedanslalangueroumaineetlangueberbère.
Nousavonsaussiobservéunautrepointceluidestatutdesinterlocuteursparlebiaisdes
appellatifs.Cetteexceptionsocialnousaconduitàdesremarquessurlastructuregrammaticale
quiapparaisselorsquelesappellatifsserontintroduitdanslesformesdesalut.
Enfrançaislesappellatifssontsuivisdelaprofessionoccupée,alorsqu’ilsutilisentun
démonstratifdevantl’appellatifjustepourproduireuneffetdepolitessedanscecaslesusagers
dépassentlarèglelinguistique.Enroumainl’appellatifestentroispositionsildépenddela
61profession,delafonctionetdelapositionoccupée.Cependant,l’usagedesformulesarchaïques
estréservéauxpersonnesenhauteposition.
Pourleberbère,lesappellatifsselimitentjustedansletitreattribuéàlapersonnedansun
cadreadministratif,ouàsapositionmoraledanslasociétéquesesoitpositifounégatif.
Dansuncadreamicalelesappellatifsdanslestroislanguesdépendentdugenredela
personneàquions’adresse.C’estpourquoiladistinctionentrelediscoursfémininetle
discoursmasculinnousamenéàladistinctionsuivante:pourtouteslestroiscommunautésles
femmessedistinguentdeshommes,àcausedeleurstatut.Lelangagefémininetstéréotypé
queceluideshomme.Cesdernierspréfèrentlaraisonetlalogiquedansleurdiscours.
Néanmoins,lesfemmesmanientlalangueplusqueleshommesgrâceàlacomposante
stylistiqueetlejeuxdetonalitéqu’ellesutilisentdansleursdiscussions,alorsquecelaestrare
chezlesgarçons.
Enfin,pourlessalutationsnon-verbalenousavonsnotéquelesberbères’offrentbeaucoup
plusàladimensionculturellequireflèteleurtraditionorale.Lesfrançaispréfèrentqueleur
gestessedétachentdecetteaspecttraditionnellequandilssesaluentdansleurrencontreetils
adoptentunmodèleuniversellepoursesaluer,saufuncasparticulierceluid’unesituation
officielleissuedeleurtrésorcivilisationneloùilsontleurpropremodèlequivéhiculeletemps
moderne.
Enroumainc’estautreobservationilsdonnentunegrandeimportanceàl’espacequandils
sesaluent.
L’effetdelamondialisationamenécesformulesàunemodernisationdansleurusage
quotidien.Celaarendulesexceptionsculturellesdechaquelanguedanslavoisdedisparition,
ellesselimitentquedansleurcontextefolkloriquecarlesnouvellesgénérationsoptentpourun
modèleuniverselmultimodal.
Cetravailautourdesinteractionnousàaidéàouvrirplusieursvoixafinqued’autre
thématiquespuissentavoirlieu.Enplus,ledomainedessalutationsetvastecequenousavons
essayédevoirdansnotrethématiquen’estqu’unpointdevueàtraverslequelnousproposons
unerelecturedequelquesaspectsparticipantsàlaréalisationdecesformules.
625.Bibliographie
1.BATEASONGregory,RUESCHJurgen,Communicationetsociété,Paris:Editionleseuil,
1988.
2.BARRIERGuy,Lacommunicationnon-verbale,Paris:Edition,ESF,1996.
3.MARTINETAndre,Elémentsdelinguistiquegénérale,Paris:EditionArmandColline,
1961.
4.CIOBANUFulviasiHASAN,Finuta,Formareacuvintelorinlimbaromana,T.I,București:
Editura,academieirepubliciisocialisteRomania,1970.
5.CORRAZEJacques,lescommunicationsnon-verbales,Paris:EditionsSeuil,1980.
6.CHARAUDEAUPatrick,Lagrammairedusensdel'expression,Paris:EditionHachette,
1992.
7.EVELYNECharmeux,lebonfrançais…etlesautres.Normesetvariationsdufrançais
d’aujourd’hui,Toulouse:EditionsMilan1989.
8.GRAURAlexandru,Etimologiiromanesti,București:Editura,
academieirepubliciipopulareRomîne,1963.
9.JAKOBSONRoman,Essaisdelinguistiquegénérale,Paris:Leséditionsdeminuit,1963.
10.MAINGUENEAUDominique,Lestermesclésdel’analysedudiscours,Paris:Éditions
Seuil,1996,
11.MUCCIELLIAlex,CORBALANJean-Antoine,FERNANDEZValerie,Teoriaprocesselor
decomunicare,Iași:InstitutulEuropean,2006.
13.MOREAUMarie-Louise,Sociolinguistiqueconceptsdebase,Ličge,Belgique:Edition,
Mardaga,1997.
14.MORSlIDalila,Coursdelinguistiquegénérale,Algérie:EditionsENAG,1994.
15.MASTACANSimina,Laparoleetsonspectacle,Iasi:casaeditorialaDemieurg,2006.
16.ORECCHIONIKERBRATCatherine,Lesinteractionsverbales,TomeII,Paris:Editions,
ArmandColline,1997.
6317.ORECCIONIKERBRATCatherine,Lediscourseninteraction,Paris:EditionArmand
Colline,2005.
18.PIETREANUMarcia,Salutulinlimbaroamna,București:Editura,stintificasienceclopedi
ca,1984.
19.PAVEL Maria,Elémentsdesociolinguistique.Iasi:CasaediturialaDemiurg ,2007.
20.YAGUELLOMarina,Lesmotsetlesfemmes,essaid’approchesociolinguistiquedela
conditionféminine,Paris:Edition,PetiteBibliothčque,Payot,1979.
21.SŒURDEVINCENNELouisetDALLETJean-Marie,Initiationŕlalangue
berbère,Algérie:FichierdedocumentationberbèreFortNational,1960.
22.WINKINYves,Lanouvellecommunication,Paris:éditionseuil,1981.
Dictionnaire
24.CARMENOperaIoana,PAMFILGabriela,RADURodica,ZASTROIUVictoria,
Nouldictionaruniversalallimbiiromane,București:EdituraalIIliterainternational,2007.
25.CHARAUDEAUPatricketMAINGUENEAUDominique,Dictionnaired’analysedu
discours,Paris:Editionseuil,2002.
26.DUBOISJean,Laroussedictionnairedelalanguefrançaiselexis,Montréal,Canada:
Editions,Larousse-Bordasse,1999.
27.DUBOISJean,GIACOMOMathée,GUESPINLouis,MARCELLESIChristiane,
MARCELLESIJean-Baptiste,MEVELJean-pierre,Dictionnairedelinguistiquelarousse,
Paris:EditionsLaousse,1973.
28.ELENAGorunescu,Dictionnaireroman-francez,București:Editura:teora,2007.
29.GREVISSEMaurice,GOSSEAndré,Lebonusagegrammairelanguefrançaise,Bruxelles:
ÉditionsdeBoeckUniversité15èmeédition,2011.
30.REYAlain,LeRobertdictionnairehistoriquedelalanguefrançaise,T.I,Paris:
Maury-Eurolivres,1999.
31.STĂNCIULESCU-CUZAMarina,GHERMANHaritina,LĂZARESCUGeorge,Dicționar
ItalianRoman,București:Editura100+1Gramar,1996.
64Sitographie
32. AUREL POP Ioan, in:
«“Servus”,salutulTransilvaniei…Aflăceînseamnășiceistorieare»;consultéau
site:«http://www.brasovultau.ro/articol/stiri/servus-salutul-transilvaniei-afla-ce-inseamna-si-c
eistorie-are.html»(le:05/042017).
33. Origine du mot « azul » consulté au
site :«http://www.wikimazigh.com/wiki/Encyclopedie-Amazighe/Coran/Azul »(le:
23/01/2017).
34.RADULESCUAnda,SCURTUGabriela,article"Expressiondelarelation
interpersonnelledepolitesse:Divergencesdestructureetdel'emploienfrançaiseten
roumain", consulté au site :
http://www.persee.fr/doc/igram_0222-9838_2003_num_99_1_2596.(le:07/03/2017).
35.Laformulebonnematinée,calquedel'anglaisgoodmorning,attestéparlaBanquede
DépannageLinguistique»,consultéele17.04.2017,àl'adresse:
http://bdl.oqlf.gouv.qc.ca/bdl/gabarit_bdl.asp?T1=bon+matin&id=2656.
36.Trésor de la langue française informatisé,
«http://stella.atilf.fr/Dendien/scripts/tlfiv5/advanced.exe?8;s=3910582335:Av.1230bonjor«
jourfavorable,tempsheureux»(G.LECLERC,Fergus,éd.E.Martin,193,25dansT.-L.,s.v.jor);
2equartXIIIes.bonjour(AUDEFR.LEBAST.,Romancero,p.9dansLITTRÉ)».
FichiersPDF
37.HADDADOUMohandAkli,vocabulaireamazighcomun,formatpdfdisponiblesur:
http://www.ummto.dz/IMG/pdf/NOUH_ABDALLAH.pdf(consultéle:26/02/2017)
38.LAKOFF.R.L’emergencedelalinguistiquecognitive.Formatpdfdisponiblesur:
«htl.linguist.univ-paris-diderot.fr/fortis/Emergence_LC_V2-1.pdf»(consultéle:15/03/2017).
39.YACINETassadit:"L’artdediresansdireenKabylie,cahierdeslittératuresorales,
70-2013".Formatpdfdisponiblesur:«https://clo.revues.org/1271»(consultéle:19/03/2017).
40.C.Terrier,Lacommunicationnonverbale,consultéausite:
http://www.cterrier.com/cours/communication/60_non_verbal.pdfconsultéle:24/04/2017
65
Copyright Notice
© Licențiada.org respectă drepturile de proprietate intelectuală și așteaptă ca toți utilizatorii să facă același lucru. Dacă consideri că un conținut de pe site încalcă drepturile tale de autor, te rugăm să trimiți o notificare DMCA.
Acest articol: SPECIALIZAREA:studiiromanice:culturaleșilingvistice(latină,franceză, italiană,spaniolă) Thème:… [620294] (ID: 620294)
Dacă considerați că acest conținut vă încalcă drepturile de autor, vă rugăm să depuneți o cerere pe pagina noastră Copyright Takedown.
