Kiїvskiy natsіonalniy unіversitet [303114]

Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet Mіnіsterstvo osvіti і nauki Ukraїni

Kiїvskiy natsіonalniy unіversitet іmenі Tarasa Shevchenka Mіnіsterstvo osvіti і nauki Ukraїni

Kvalіfіkatsіyna naukova pratsya na pravah rukopisu

AMІNOV RUSLAN FLUZOVICh

UDK 599.323.41:595.143:57.083.3(043.5)

DISERTATsІYa

VPLIV GІRUDOPUNKTURI TA EKSTRAKTU Z TKANIN MEDIChNOЇ P’YaVKI NA ІMUNNU REAKTIVNІST SAMITs TA PRIPLODU ShchURІV U

POSTEMBRІONALNOMU ONTOGENEZІ

03.00.09 – іmunologіya

Podaєtsya na zdobuttya naukovogo stupenya kandidata bіologіchnih nauk

Disertatsіya mіstit rezultati vlasnih doslіdzhen. Vikoristannya іdey, rezultatіv і tekstіv іnshih avtorіv mayut posilannya na vіdpovіdne dzherelo

R.F. Amіnov

Naukoviy kerі[anonimizat], profesor

Kiїv – 2018

ANOTATsІYa

Amіnov R.F. Vpliv gіrudopunkturi ta ekstraktu z tkanin medichnoї p’yavki na іmunnu reaktivnіst samits ta priplodu shchurіv u postembrіonalnomu ontogenezі. – Kvalіfіkatsіyna naukova pratsya na pravah rukopisu.

Disertatsіya na zdobuttya naukovogo stupennya kandidata bіologіchnih nauk za spetsіalnіstyu 03.00.09 – іmunologіya. – Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet MON Ukraїni. – Kiїvskiy natsіonalniy unіversitet іmenі Tarasa Shevchenka MON Ukraїni, Kiїv, 2018.

Disertatsіya prisvyachena doslіdzhennyu funktsіonalnogo stanu іmunnoї sistemi statevozrіlih nelіnіynih samits shchurіv, yakі pіddavalisya gіrudologі[anonimizat] v peredkoїtalniy ta pіslya koїtalniy perіodi, ta funktsіonalniy stan іmunnoї sistemi їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі.

U vsomu svіtі sіlskogospodarskі tvarini ta lyudi, v suchasnіy ekologіchnіy obstanovtsі strazhdayut vіd іmunodefіtsitu. Dlya pіdtrimki іmunnogo gomeostazu u vagі[anonimizat] і[anonimizat]іalnogo ta tvarinnogo pohodzhennya. Zaraz ekonomіka Ukraїni v znachnіy mіrі zalezhit vіd agrarno-promislovogo kompleksu. Poshuk novih іmunomodulyatorіv dlya sі[anonimizat]. Bіologіchno aktivnі rechovini (BAR) medichnoї p’yavki (MP) proyavlyayut іmumonomodulyatornu aktivnі[anonimizat]і preparati dlya zastosuvannya v tvarinnitstvі. MP є odnim іz perspektivnih produtsentіv, ponad 100 unі[anonimizat]іv u svіtі ta neobhіdnі v suchasnіy veterinarії ta meditsinі. Chislennі lіteraturnі danі zasvіdchuyut modulyatorniy vpliv MP na klіtini vrodzhenogo ta adaptivnogo іmunіtetu. MP normalіzuyut tsitokіnoviy profіl [anonimizat]іferativnu aktivnіst lіmfotsitіv, galmuyut patologіchnu aktivatsіyu sistemi komplementu, pіdvishchuyut fagotsitarnu aktivnіst ta іn. Іmunomodulyatornі

spoluki MP chinyat lіmfostimulyatorniy vpliv na іnterstitsіalniy gumoralniy transport і lіmfatichniy drenazh tkanin. Tomu doslі[anonimizat] pіslya, na stan іmunnoї sistemi tvarin, a takozh na fіzichniy rozvitok ta іmunnu reaktivnіst їh priplodu, dozvolit rozshiriti zastosuvannya tsih іmunomodulyatorіv u tvarinnitstvі.

[anonimizat]іditi funktsіonalniy stan іmunnoї sistemi statevozrіlih nelіnіynih samits shchurіv, yakі pі[anonimizat] z tkanin Hirudo verbana v peredkoїtalniy ta pіslya koїtalniy perіodi, ta funktsіonalniy stan іmunnoї sistemi їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі. Dlya dosyagnennya postavlenoї meti bulo doslіdzheno іmunotropnu dіyu MP v eksperimentah in vitro ta in vivo. V eksperimentі na laboratornih shchurah viyavleno, shcho slina ta vodno-soloviy ekstrakt MP Hirudo verbana stimulyuyut іmunnu sistemu samits ta їh priplodu v rannomu postembrіonalnomu ontogenezі.

Pri analіzі doslіdnih grup tvarin vstanovleno, shcho slina ta vodno- soloviy ekstrakt MP proyavlyayut virazhenu morfogenetichnu dіyu na samits ta їh priplіd u postembrіonalnomu ontogenezі. Vstanovleno, shcho pri vvedennі vodno-solovogo ekstraktu ta gіrudologіchnomu vplivі, aktivno proyavlyaєtsya stimulyuyuchiy efekt na tkanini vnutrіshnogo seredovishcha: gemopoetichnu ta lіmfoїdnu, strukturnoyu osnovoyu yakih, є retikulyarna tkanina, shcho vіdnositsya do spetsіalіzovanoї puhkoї spoluchnoї tkanini, shcho v povnіy mіrі poyasnyuє zbіlshennya eritrotsitarnih (kіlkіst eritrotsitіv, gemoglobіn), leykotsitarnih (kіlkіst leykotsitіv, funktsіonalna aktivnіst neytrofіlіv) pokaznikіv krovі, shcho v svoyu chergu vplivayut na rіst ta rozvitok morfometrichnih parametrіv tіla ta lіmfoїdnih organіv іmunnoї sistemi (selezіnka ta timus). Prichomu prolongovana stimulyatsіya morfogenezu v doslіdnoї grupi shchurіv, krіm mozhlivogo deponuvannya v tkaninah zalishkovih kіlkostey BAR slini ta vodno-solovogo ekstraktu MP, bіlsh ymovіrno, obumovleno osnovnoyu funktsієyu іmunnoї sistemi: kontrol ta regulyatsіya gіstogenezu vsіh tkanin. Vvedennya vodno-solovogo ekstraktu ta gіrudologіchniy

vpliv u laboratornih shchurіv samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі spriyav pіdvishchennyu fagotsitarnoї aktivnostі neytrofіlіv krovі porіvnyano z kontrolnimi grupami tvarin. Vіdomo, shcho znizhennya fagotsitarnoї aktivnostі neytrofіlіv vede do hronіzatsії zapalnogo protsesu, ta spriyaє pіdtrimtsі alergії і auotoalergії. Vpershe, prodemonstrovano, shcho slina ta vodno- soloviy ekstrakt MP zbіlshuyut oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv u samits shchurіv ta u їh priplodu porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu tvarin. Takі zmіni pokaznikіv funktsіonalnoї aktivnostі neytrofіlіv krovі shchurіv pov’yazanі z aktivatsієyu vrodzhenogo іmunіtetu pіd vplivom MP. Vstanovleno, shcho MP stimulyuyut neproduktivniy іmunogenez, yakiy virazhaєtsya poyavoyu lіmfotsitіv іz morfologіchnimi oznakami apoptozu ta nekrozu. Vstanovleno, shcho іnduktsіya neproduktivnogo іmunogenezu MP vidu Hirudo verbana, privodit do apoptozu ta nekrozu lіmfotsitіv u kulturі klіtin, v umovah vplivu MP slini ta vodno- solovogo ekstraktu, ymovіrno, є provіdnim mehanіzmom protizapalnoї dії MP. Zbіlshennya rіvnya prolіferativnoї aktivnostі lіmfotsitіv pіd vplivom MP vishche spontannogo, mozhna poyasniti nayavnіstyu zagalnih paternіv u bіlkovіy organіzatsії vsіh vidіv. Analіz dannih lіteraturi pokazuє, shcho formuvannya іmunnoї vіdpovіdі rozpochinaєtsya zі vzaєmodії paternіv іz paternrozpіznayuchimi retseptorami (TLRs) klіtin vrodzhenogo іmunіtetu, yakі cherez klіtinnі kontakti і za dopomogoyu tsitokіnіv zaluchayut do іmunogenezu lіmfotsiti. Z tsih pozitsіy otrimuє logіchne poyasnennya takozh fakt, zbіlshennya prolіferativnoї aktivnostі lіmfotsitіv pіslya gіrudologіchnogo vplivu, yak rezultat zbіlshennya v retsirkulyatsії sensibіlіzovanih do MP lіmfotsitіv, yakі mayut spіlnі paterni z іnshimi vidami. Perevishchennya prolіferativnoї aktivnostі na MP porіvnyano zі spontannimi kulturami navіt u kontrolnih samits, mozhna poyasniti їh polіklonalnіstyu, a dosyagnennya pri vplivі MP rіvnya polіklonalnogo aktivatoru lіmfotsitіv Kon A u doslіdnoї grupi samits tvarin, pіdtverdzhuє vishche skazane pripushchennya. Viyavlenі znachno nizkі pokazniki v priplodu porіvnyano іz doroslimi samitsyami, yak u kontrolnіy, tak і v doslіdnіy grupі tvarin, svіdchit pro vіdomiy fakt, shchodo іmunologіchnoї nezrіlostі tsih klіtin

na danomu ontogenezі v shchurіv. Takі zmіni pokaznikіv prolіferativnoї aktivnostі lіmfotsitіv krovі shchurіv pov’yazanі z aktivatsієyu adaptivnogo іmunіtetu pіd vplivom MP. Vpershe prodemonstrovano, shcho MP sprichinyayut zbіlshennya prolіferativnoї aktivnostі klіtin kіstkovogo mozku. Vpershe vstanovleno, shcho MP stimulyuyut lіmfoїdnі organi іmunnoї sistemi (timus ta selezіnka), shcho proyavlyaєtsya v zbіlshenі masi organіv, kіlkostі lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі, zbіlshennya ploshchі lіmfoїdnogo folіkulu selezіnki, perevazhannya bіloї pulpi selezіnki, porіvnyano іz kontrolnimi grupami tvarin. Rozshireno іsnuyuchі uyavlennya stosovno іmunomodulyatornogo vplivu MP, zastosovanih u peredkoїtalnomu ta pіslya koїtalnomu perіodah, asotsіyovanogo z posilennyam reproduktivnoї efektivnostі v tvarin. Otrimanі rezultati zbіgayutsya z suchasnim uyavlennyam pro ontogenetichnu dinamіku іmunologіchnih reaktsіy: faktori vrodzhenogo іmunіtetu іnіtsіyuyut іmunologіchnі reaktsії adaptivnogo іmunіtetu. Vpershe vstanovleniy oposeredkovaniy vpliv MP na potomstvo doslіdnih shchurіv. Vpershe prodemonstrovano, shcho gіrudologіchniy vpliv ta vvedennya standartizovanogo vodno-solovogo ekstraktu z tіl Hirudo verbana, zastosovanі v peredkoїtalnomu ta pіslya koїtalnomu perіodah nelіnіynim statevozrіlim samitsyam shchurіv, chinyat viraznu stimulyatornu dіyu na vrodzhenu ta adaptivnu lanki іmunnoї sistemi samits, ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі v dinamіtsі na 1, 15, 30, 45, 60-tu dobu: zbіlshuyut kіlkіst tsirkulyuyuchih leykotsitіv, posilyuyut poglinalnu aktivnіst ta oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv, posilyuyut prolіferativnu aktivnіst lіmfotsitіv ta kіstkovogo mozku, stimulyuyut lіmfoїdnі organi іmunnoї sistemi. Otrimanі eksperimentalnі rezultati vkazuyut na te, shcho MP Hirudo verbana v tsіlomu stimulyuyut іmunnu sistemu samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі, yakі mozhut buti vikoristanі v veterinarії, pri rozvedenі svіyskih tvarin.

Klyuchovі slova: bіologіchno aktivnі rechovini, medichna p’yavka, іmunomodulyatori prirodnichogo pohodzhennya, vrodzheniy іmunіtet, adaptivniy іmunіtet.

SUMMARY

Aminov R.F. Effect of hirudopuncture and extract tissue of medical leech on immune reactivity of females and offspring of rats in post-embryonic ontogenesis. – Qualifying scientific work on the rights of manuscripts.

Dissertation for a scientific degree of the candidate of biological sciences, specialty 03.00.09 – Immunology. – Zaporizhzhia National University of Ministry of Education and Science of Ukraine. – Kyiv National Taras Shevchenko University, Ministry of Education and Science of Ukraine, Kyiv, 2018.

The dissertation is devoted to the study of the functional state of the immune system of sexually mature nonlinear female rats exposed to the hirudological influence and management of the Hirudo verbana water-salt extract in the period before mating and the period after mating, and the functional state of the immune system of their offspring in the post-embryonic ontogenesis.

Throughout the world, farm animals and people, in a modern environmental situation, suffer from an immunodeficiency. Immunomodulators of plant, bacterial and animal origin are used to support immune homeostasis in pregnant animals and to obtain an effective, productive offspring. At present, the Ukrainian economy is heavily dependent on the agro-industrial complex. The search for new immunomodulators for agriculture is a relevant task. Biologically active (BAS) medical leeches (ML) exhibit immunomodulatory activity of a homeostatic nature and can be considered as promising preparations for use in livestock breeding. ML is one of the promising producers of more than 100 unique BASs that aren’t have analogues in the world and are needed in modern veterinary and medical sciences. Numerous literature data demonstrate the modulatory effect of ML on innate and adaptive immune cells. ML normalizes the cytokine profile in conditions of its violation, influenced by the proliferative activity of lymphocytes, inhibits pathological activation of the complement system, increases phagocytic activity, etc. Immunomodulatory compounds of ML have a lymphostimulatory effect on interstitial humoral transport and lymphatic drainage of tissues. Therefore, the study of the effect of ML, applied

before and after pairing, on the state of the immune system of animals, as well as on the physical development and immune reactivity of their litter will allow to extend the use of these immunomodulators in livestock.

The goal of the work was to investigate the functional state of the immune system of sexually mature nonlinear female rats exposed to saliva and water-salt extract of Hirudo verbana in the period before mating and the period after mating, and the functional state of the immune system of their offspring in post-embryonic ontogenesis. To achieve the goal, the immunotropic action of ML was investigated in vitro and in vivo experiments. In an experiment in laboratory rats it was discovered of saliva and hydro-salt extract of Hirudo verbana ML stimulate the immune system of females and their offspring in early post-embryonic ontogenesis.

In the analysis of experimental animal groups was established of saliva and water-salt extract of ML have a pronounced morphogenetic effect on females and their growth in post-embryonic ontogenesis. It was established that the introduction of water-salt extract and the hirudological effect stimulate the internal tissues of the internal environment: hematopoietic and lymphoid, the structural basis of which is a reticular tissue that belongs to a specialized puffy connective tissue, which fully explains the increase of erythrocytes (the number of erythrocytes , hemoglobin), leukocytes (the number of leukocytes, functional activity of neutrophils) of blood parameters, which in turn affect the growth and development of morphometric body parameters and lymphoid organs of the immune system (spleen and thymus). Moreover, prolonged stimulation of morphogenesis in the experimental group of rats, in addition to the possible depositing in the tissues of residual amounts of saliva and water-salt extracts of ML, is more likely due to the main function of the immune system: control and regulation of the histogenesis of all tissues. Putting water-salt extract and hirudological influence in laboratory rats of females and their offspring in post- embryonic ontogenesis contributed to increased phagocytic activity of blood neutrophils compared to control groups of animals. It is known that the decrease phagocytic activity of neutrophils leads to chronic inflammatory process and promotes the maintenance of allergy and auto-allergy. For the first time, it has been

demonstrated ML saliva and water-salt extract increase the oxidative metabolism of neutrophils in female rats and their offspring compared with the control group of animals. Such changes in the parameters of functional activity of blood neutrophils in rats are associated with the activation of congenital immunity under the influence of ML. It was established that ML stimulates non-productive immunogenesis, which is manifested by the appearance of lymphocytes with morphological features of apoptosis and necrosis. It was found that induction of unproductive immunogenesis of ML of the species Hirudo verbana leads to apoptosis and necrosis of lymphocytes in cell culture, under conditions of influence of ML of saliva and water-salt extract, it is probably the leading mechanism of anti-inflammatory action of ML. An increase in the level of proliferative activity of lymphocytes under the influence of ML is higher than spontaneous, can be explained by the presence of common patterns in the protein structure of all species. The analysis of literature shows that the formation of the immune response begins with the interaction of patterns with pattern recognition receptors (TLRs) of innate immune cells, which through the cellular contacts and with the help of cytokines involve lymphocytes immunogenesis. From these positions, the fact of an increase in the proliferative activity of lymphocytes after the hirudological influence, as a result of an increase in the recirculation of sensitized of ML lymphocytes, which have common patterns with other species – gets a logical explanation. Excess of proliferative activity on ML compared to spontaneous cultures, even in control females, can be explained by their polyclonality, and the achievement with the influence of ML of the level of the polyclonal activator of lymphocytes Con A in the experimental group of female animals confirms the above assumption. Significantly low rates in the offspring compared to adult females, both in the control and in the experimental group of animals, indicate a well-known fact about the immunological immaturity of these cells in this ontogenesis in rats. Such changes in the indicators proliferative activity of blood lymphocytes in rats are associated with the activation of adaptive immunity under the influence of ML. For the first time, it has been demonstrated that ML causes an increase in the proliferative activity of bone marrow cells. It was first discovered that ML stimulates the

lymphoid organs of the immune system (thymus and spleen), which is manifested in the increased body weight, the number of lymphocytes per unit area, the increase in the area of the lymphoid follicle of the spleen, the prevalence of the white spleen of the spleen in comparison with the control groups of animals. Existing views on the immunomodulatory effect of ML, applied extract in the period before mating and the period after mating, associated with increased reproductive efficacy in animals have been expanded. The obtained results coincide with the current conceptions of the ontogenetic dynamics of immunological reactions: the factors of congenital immunity trigger immunological responses of adaptive immunity. The first, the indirect effect of ML on the progeny of experimental rats has been established. It has been shown for the first time that the hirudological effect and the introduction of a standardized water-salt extract from Hirudo verbanas bodies used in the period before mating and the period after mating of non-linear, mature female rats, have a distinct stimulatory effect on the innate and adaptive links of the immune system of females and their offspring in post-embryonic ontogenesis in dynamics at 1, 15, 30, 45, 60th day: with the increase number of circulating leukocytes, the increase of absorbent activity and oxidative metabolism of neutrophils, amplify proliferative activity of lymphocytes and bone marrow, stimulate the lymphoid organs of the immune system. The experimental results obtained indicate that ML Hirudo verbana and in general stimulate the immune system of females and their offspring in post-embryonic ontogenesis, which can be used in veterinary medicine, when breeding domestic animals.

Key words: biologically active substances, medical leeches, immune modulators of natural origin, congenital immunity, adaptive immunity.

Spisok publіkatsіy zdobuvacha za temoyu disertatsії

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR. Morfometrichnі parametri tіla ta іmunologіchnih organіv shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku na fonі gіrudovplivu Hirudo verbana v peredembrіonalniy і embrіonalniy perіodi rozvitku. Vіsnik Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu: zbіrnik naukovih prats. Bіologіchnі nauki. 2017; 1: 71-77.

Amіnov RF, Frolov OK. Fagotsitarna ta metabolіchna aktivnіst neytrofіlіv shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku za vplivu bіologіchno aktivnih rechovin solovogo ekstraktu Hirudo verbana. Regulatory Mechanisms in Biosystems. 2016; 7: 96-100.

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR, Makєєva LV. Morfometrichnі pokazniki tіla shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku na fonі vplivu antigenіv solovogo ekstraktu medichnoї p’yavki v peredembrіonalniy і embrіonalniy perіodi rozvitku. Vіsnik Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu: zbіrnik naukovih prats. Bіologіchnі nauki. 2016; 1: 43-48.

Amіnov RF, Frolov OK. Prolіferativna aktivnіst klіtin kіstkovogo mozku shchurіv za vplivu bіologіchno aktivnih rechovin medichnoї p’yavki. Regulatory Mechanisms in Biosystems. 2017; 8 (4): 501-505.

Aminov RF, Frolov AK. Influence of ectoparasite – Hirudo verbana on morphogenetic reactions of the host organism – rattus. Current trends in immunology. 2017; 18: 107-117.

Aminov RF, Frolov AK. The impact of fetal load of Hirudo verbana saline extract antigens morphometrical, hematological and immunological parameters of rats in the early stages of post-embryonic development. Annals of parasitology. 2018; 64(1): 13-20.

Aminov RF, Frolov AK, Fedotov ER. Vliyanie vnutriutrobnoy nagruzki biologicheski aktivnymi veshchestvami solevogo ekstrakta Hirudo verbana na morfometricheskie i gematologicheskie pokazateli krys na rannih

etapah postembrionalnogo razvitiya. Immunopatologiya, Allergologiya, Infektologiya. 2016; 4: 6-11.

Frolov OK, Amіnov RF, Danilenko ІYu. Gematologіchno-morfometrichnі zmіni pokaznikіv u shchurіv na fonі vlivu solovogo ekstraktu Hirudo verbena. Aktualnі pitannya bіologії, ekologії ta hіmії». 2018; 15(1): 118-126.

Patenti:

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR, vinahіdniki; Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet, patentovlasnik. Pristrіy dlya fіksatsії drіbnih laboratornih tvarin. Patent Ukraїna na korisnu model. № u 201512710. 2016 traven 25.

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR, vinahіdniki; Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet, patentovlasnik. Sposіb viznachennya fagotsitarnoї aktivnostі neytrofіlіv. Patent Ukraїna na vinahіd. № a 201604503. 2018 kvіten 10.

ZMІST

PERELІK SKOROChEN, UMOVNIH POZNAChEN, SIMVOLІV, ODINITs І TERMІNІV

VSTUP

Aktualnіst temi. Vikoristannya medichnih p'yavok (MP) pri gіrudoterapії (GT) obumovleno shirokim spektrom terapevtichnoї dії їh bіologіchno aktivnih rechovin (BAR): regulyatsієyu gemostazu ta sudinnogo tonusu, protizapalnim, regeneratsіynim, neyrotropnim, bakterіostatichnim, іmunomodulyatornim efektami [1-7].

MP є odnim іz perspektivnih produtsentіv, ponad 100 unіkalnih BAR, shcho ne mayut analogіv u svіtі ta neobhіdnі v suchasnіy veterinarії ta meditsinі — gіrudin, eglіni, bdelіni, fermenti: gіaluronіdaza, destabіlaza, kolagenaza, apіraza, elastaza [1, 4; 8-11]. Chislennі lіteraturnі danі zasvіdchuyut modulyatorniy vpliv MP na klіtini vrodzhenogo ta adaptivnogo іmunіtetu. Іmunomodulyatorna dіya MP maє gomeostatichniy harakter [1]. Vіdomo, shcho MP pri GT zabezpechuyut vіdnovlennya poperedno znizhenih fagotsitarnih pokaznikіv monotsitіv/makrofagіv do nizhnoї mezhі normi [12]. Protizapalna dіya GT suprovodzhuєtsya znizhennyam absolyutnoї kіlkostі tsirkulyuyuchih neytrofіlіv. Odnak, pri tsomu vіdnovlyuєtsya fagotsitarna ta sekretorna funktsії polіmorfnoyadernih leykotsitіv, pіdvishchuєtsya vmіst lіzosomalno- katіonnih bіlkіv, shcho svіdchit pro normalіzatsіyu stanu їh kisnevonezalezhnoї sistemi ta aktivatsіyu mehanіzmіv mіstsevogo nespetsifіchnogo іmunnogo zahistu [8, 14]. U niztsі doslіdzhen pokazano, shcho sekret slinnih zaloz MP galmuє patologіchnu aktivatsіyu sistemi komplementu [1, 8, 14-18].

MP pozitivno vplivayut na prolіferativnu (spontannu ta stimulovanu) aktivnіst lіmfotsitіv [19]. V umovah aktivatsії іmunnoї sistemi na tlі rozvitku zapalnih zahvoryuvan MP znizhuyut kіlkіst CD3+, CD4+, CD8+ T-lіmfotsitіv odnochasno z pіdvishchennyam kіlkostі tsirkulyuyuchih SD20+ klіtin [8, 18]. MP normalіzuyut tsitokіnoviy profіl za umov yogo porushennya: znizhuyutsya poperedno pіdvishchenі rіvnі prozapalnih ІL-1β, ІL-2 ta FNP-α ta normalіzuєtsya rіven protizapalnogo ІL-4, vіdpovіdno z tsim normalіzuєtsya і spіvvіdnoshennya mіzh prozapalnimi y protizapalnimi tsitokіnami [8,19-22].

Klіnіchnі sposterezhennya zasvіdchuyut zdatnіst MP vplivati na sistemniy ta mіstseviy іmunіtet u hvorih іz hronіchnimi zahvoryuvannyami slizovoї obolonki rota [20].

Іmunomodulyatornі spoluki MP chinyat lіmfostimulyatorniy vpliv na іnterstitsіalniy gumoralniy transport ta lіmfatichniy drenazh tkanin pri reabіlіtatsії hvorih іz іshemіchnoyu hvoroboyu sertsya serednogo ta pohilogo vіku [8,14]. MP pri GT pozitivno vplivayut na stan endotelіalnoї funktsії, antioksidantniy zahist, protsesi lіpoperoksidatsії ta rіvnі deyakih tsitokіnіv і klіnіchniy perebіg zahvoryuvannya v patsієntіv іz revmatoїdnim artritom [8, 22]. U sukupnostі vsі tsі lіteraturnі danі svіdchat pro te, shcho bіlshіst terapevtichnih efektіv GT oposeredkovanі її іmunomodulyatornim vplivom.

Lyudina ta vodopіynі tvarini (v osnovnomu kopitnі) mutualіstichno adaptovanі do MP, v protsesі trivaloї koevolyutsії pri gіrudologіchnih kontaktah, tomu GT zabezpechuє shirokiy spektr terapevtichnih efektіv, praktichno v vіdsutnostі pobіchnih negativnih naslіdkіv. Kіlkіst protipokazan do GT mіnіmalna – tse patologіya gemostazu, onkologіchna patologіya, a takozh, za danimi deyakih avtorіv – vagіtnіst [23, 24]. Chislennі doslіdnitskі grupi gіrudoterapevtіv [16, 25, 26] vvazhayut ostannє protipokazannya neznachushchim, і dopuskayut preventivnі pristavki MP pri zagrozі rozvitku tromboflebіtu, gestozіv, vvazhayuchi, shcho GT sprichinyaє polіpshennya krovopostachannya tkanin materі ta plodu, a teratogenna dіya MP ne zafіksovana. Zareєstrovano pozitivniy vpliv MP na formotvorchі regeneratsіynі protsesi pri gіrudoterapії [7, 18, 27, 28]. Dovedeno, shcho MP stimulyuyut rіst nervovih volokon spіnalnogo ganglіyu embrіona kurki [7].

Na dodachu do funktsії zahistu vіd іnfektsіynih chinnikіv, іmunna sistema vikonuє regulyatornu funktsіyu, v tomu chislі y u formotvorchih protsesah reproduktsії, takih yak detsidualіzatsіya, platsentatsіya, morfogenez plodu toshcho [29°-32]. Іmunomodulyatori shiroko vikoristovuyutsya v tvarinnitstvі, dlya stabіlіzatsії іmunnogo gomeostazu vagіtnih tvarin, yakiy є zaporukoyu fіzіologіchnoї gestatsії ta zdorov’ya priplodu [33, 34]. Gіrudovpliv (GV) іz

uspіhom zastosovuєtsya v tvarinnitstvі, dlya korektsії іmunnoї reaktivnostі v postpologovomu perіodі ta stimulyatsії laktatsії [35 – 41]. Doslіdzhennya vplivu BAR MP, zastosovanih do sparyuvannya ta pіslya, na stan іmunnoї sistemi tvarin, a takozh na fіzichniy rozvitok ta іmunnu reaktivnіst їh priplodu, dozvolit rozshiriti zastosuvannya tsih іmunomodulyatorіv u tvarinnitstvі.

Sіlskogospodarskі tvarini, yak і lyudi, u suchasnіy ekologіchnіy obstanovtsі strazhdayut vіd іmunodefіtsitu. Dlya pіdtrimki іmunnogo gomeostazu v vagіtnih tvarin, neobhіdnogo dlya uspіshnoї gestatsії ta otrimannya efektivnogo, produktivnogo priplodu, zastosovuyut іmunomodulyatori roslinnogo, bakterіalnogo ta tvarinnogo pohodzhennya (napriklad gormoni timusu, fetalnu sivorotku ta іn.). Ekonomіka Ukraїni v znachnіy mіrі zalezhit vіd agrarno-promislovogo kompleksu. Otzhe, poshuk novih іmunomodulyatorіv dlya sіlskogo gospodarstva – aktualne zavdannya. MP mayut іmumonomodulyatornu aktivnіst gomeostatichnogo harakteru ta mozhut rozglyadatisya, yak perspektivnі preparati dlya zastosuvannya v tvarinnitstvі.

Zv’yazok roboti z naukovimi programami, planami, temami. Disertatsіyna robota vikonana na kafedrі fіzіologії, іmunologії і bіohіmії z kursom tsivіlnogo zahistu ta meditsini Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu v ramkah naukovo-doslіdnoї temi «Bіotehnologіya perspektivnih kіlchetsіv z vivchennyam іmunotropnoї dії їh bіologіchno aktivnih rechovin» (№°derzhavnoї reєstratsії 0117U000704.)

Meta і zadachі doslіdzhennya. Doslіditi funktsіonalniy stan іmunnoї sistemi statevozrіlih nelіnіynih samits shchurіv, yakі pіddavalisya vplivu slini ta vodno-solovogo ekstraktu z tkanin Hirudo verbana v peredkoїtalniy ta pіslya koїtalniy perіodi, ta funktsіonalniy stan іmunnoї sistemi їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі.

Dlya dosyagnennya meti buli postavlenі nastupnі zadachі:

Doslіditi vpliv slini ta vodno-solovogo ekstraktu z tkanin Hirudo verbana, zastosovanih u pered- ta pіslya koїtalnomu perіodah, na fіzichnі

parametri tіla, morfometrichnі ta tsitomorfologіchnі pokazniki lіmfoїdnih organіv samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі.

Vivchiti vpliv slini ta vodno-solovogo ekstraktu z tkanin Hirudo verbana, zastosovanih u pered- ta pіslya koїtalnomu perіodah, na mіtotichniy іndeks kіstkovogo mozku samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі.

Provesti doslіdzhennya vplivu slini ta vodno-solovogo ekstraktu z tkanin Hirudo verbana, zastosovanih u pered- ta pіslya koїtalnomu perіodah, na gematologіchnі pokazniki samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі.

Proanalіzuvati vpliv slini ta vodno-solovogo ekstraktu z tkanin Hirudo verbana, zastosovanih u pered- ta pіslya koїtalnomu perіodah, na poglinalnu (fagotsitoz) aktivnіst ta oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv krovі samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі.

Provesti doslіdzhennya vplivu slini ta vodno-solovogo ekstraktu z tkanin Hirudo verbana, zastosovanih u pered- ta pіslya koїtalnomu perіodah, na prolіferativnu aktivnіst lіmfotsitіv samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі.

Ob’єkt doslіdzhennya – іmunomodulyatornі efekti slini ta vodno-solovogo ekstraktu Hirudo verbana

Predmet doslіdzhennya – populyatsіyniy sklad leykotsitіv periferichnoї krovі, poglinalna (fagotsitarna) aktivnіst ta oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv; prolіferativna aktivnіst lіmfotsitіv; mіtotichniy іndeks kіstkovogo mozku; morfometrichnі ta morfologіchnі harakteristiki pervinnogo ta vtorinnogo lіmfoїdnih organіv samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі, za vplivu slini ta vodno-solovogo ekstraktu Hirudo verbana.

Metodi doslіdzhennya: u robotі buli vikoristannі іmunologіchnі, morfometrichnі, gіstologіchnі, statistichnі metodi.

Naukova novizna oderzhanih rezultatіv. Rozshireno іsnuyuchі uyavlennya stosovno іmunomodulyatornogo vplivu slini ta vodno-solovogo ekstraktu z

tkanin MP, zastosovanih u peredkoїtalnomu ta pіslya koїtalnomu perіodah, asotsіyovanogo z posilennyam reproduktivnoї efektivnostі u tvarin.

Upershe vstanovleno, shcho standartizovaniy vodno-soloviy ekstrakt ta slina Hirudo verbana, zastosovanі v peredkoїtalnomu ta pіslya koїtalnomu perіodah nelіnіynim statevozrіlim samitsyam shchurіv, chinyat viraznu stimulyatornu dіyu na їh іmunnu sistemu ta іmunnu reaktivnіst їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі: zbіlshuєtsya kіlkіst tsirkulyuyuchih leykotsitіv, posilyuєtsya poglinalna aktivnіst ta oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv, pіdvishchuєtsya prolіferativna aktivnіst lіmfotsitіv ta kіstkovogo mozku.

Praktichne znachennya oderzhanih rezultatіv. Otrimanі eksperimentalnі rezultati vkazuyut na te, shcho slina ta standartizovaniy vodno-soloviy ekstrakt z tkanin MP Hirudo verbana viklikayut stimulyatsіyu іmunnoї sistemi samits ta їh priplodu, asotsіyovanu zі zbіlshennyam vagi ostannogo, shcho mozhe buti vikoristano u veterinarії, pri rozvedenі svіyskih tvarin. Rozrobleno pristrіy dlya fіksatsії drіbnih laboratornih tvarin (patent Ukraїni na korisnu model № 107289 vіd 25.05.2016) ta sposіb viznachennya fagotsitarnoї aktivnostі neytrofіlіv (patent Ukraїni na vinahіd № 116579 vіd 10.04.2018), yakі mozhut buti vikoristanі v fundamentalnih ta prikladnih іmunologіchnih doslіdzhennyah.

Materіali disertatsії vikoristovuyutsya v navchalnomu protsesі na kafedrah: fіzіologії, іmunologії ta bіohіmії z kursom tsivіlnogo zahistu ta meditsini Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu MON Ukraїni; gіstologії, tsitologії ta embrіologії Zaporіzkogo derzhavnogo medichnogo unіversitetu MOZ Ukraїni; organіchnoї ta bіologіchnoї hіmії Melіtopolskogo derzhavnogo pedagogіchnogo unіversitetu іmenі B. Hmelnitskogo, shcho pіdtverdzheno aktami vprovadzhennya.

Osobistiy vnesok zdobuvacha. Zdobuvachem osobisto proanalіzovano naukovu lіteraturu za temoyu roboti, samostіyno vikonano eksperimentalnі doslіdzhennya ta pіdgotovku materіalіv do publіkatsії. Za uchastі spіvavtorіv

publіkatsіy provedeno іnterpretatsіyu otrimanih rezultatіv. Planuvannya eksperimentalnih robіt, analіz ta obgovorennya otrimanih rezultatіv provedeno spіlno z naukovim kerіvnikom d.m.n. Frolovim O.K.

Dlya rozshirennya znan v funktsіonalnih osoblivostyah krovotvornih ta іmunnih organіv zdobuvach prohodiv stazhuvannya z naukovogo napryamku: Funktsіonalnі osoblivostі krovotvornih і іmunnih organіv u vіkovomu aspektі, na kafedrі gіstologії, tsitologії і embrіologії ZDMU (2017 r.).

Avtor vinosit podyaku doktoru medichnih nauk, profesoru V.K. Sirtsovu ta kandidatu medichnih nauk, dotsentu O.V. Fedosєєvіy, kafedri gіstologії, tsitologії ta embrіologії «Zaporіzkogo derzhavnogo medichnogo unіversitetu» MOZ Ukraїni, za kerіvnitstvo stazhuvannyam ta bezposerednyu dopomogu.

Avtor vislovlyuє osoblivu podyaku svoєmu naukovomu kerіvniku doktoru medichnih nauk, profesoru O. K. Frolovu, za neotsіnennu vsebіchnu dopomogu, pіdtrimku, poradi і konsultatsії pіd chas vikonannya ta napisannya disertatsіynoї roboti.

Aprobatsіya rezultatіv disertatsії. Rezultati disertatsії buli predstavlenі na vіtchiznyanih ta mіzhnarodnih konferentsіyah: ІV Regіonalnіy naukovo-praktichnіy konferentsії studentіv, aspіrantіv ta molodih uchenih

«Aktualnі problemi ta perspektivi rozvitku prirodnichih, medichnih ta farmatsevtichnih nauk» z vseukraїnskoyu uchastyu (Zaporіzhzhya, 2015); V Regіonalnіy naukovo-praktichnіy konferentsії studentіv, aspіrantіv ta molodih vchenih «Aktualnі problemi ta perspektivi rozvitku prirodnichih, medichnih ta farmatsevtichnih nauk» (Zaporіzhzhya, 2016); ІH Unіversitetskіy naukovo- praktichnіy konferentsії studentіv, aspіrantіv і molodih vchenih «Moloda nauka- 2016» (Zaporіzhzhya, 2016); XV Vseukraїnskіy naukovіy konferentsії z ochno- zaochnoyu uchastyu «Aktualnі pitannya bіologії ta meditsini» (Starobіlsk, 2017); Vseukraїnskіy konferentsії molodih vchenih ta studentіv z mіzhnarodnoyu uchastyu «Suchasnі aspekti meditsini і farmatsії – 2017», prisvyachena Dnyu nauki (Zaporіzhzhya, 2017); Vseukraїnskіy naukovіy konferentsії z distantsіynoyu uchastyu «Aktualnі pitannya bіologії ta meditsini» (Sumi, 2017); IV

Mіzhnarodnіy naukovo-praktichnіy konferentsії studentіv і molodih vchenih

«Nauka i meditsina: sovremennyy vzglyad molodezhi» (Kazahstan, 2017); V Mіzhnarodnіy naukovo-praktichnіy konferentsії Prisvyachenoї 30-rіchchyu bіologіchnogo fakultetu Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu (Zaporіzhzhya, 2017); LXX Mіzhnarodnіy naukovo-praktichnіy konferentsії studentіv і molodih vchenih «Aktualnye problemy sovremennoy meditsiny i farmatsii-2017» (Bіlorus, 2017); IV Mіzhnarodnіy naukovіy konferentsії «Aktualnі problemi suchasnoї bіohіmії ta klіtinnoї bіologії» (Dnіpropetrovsk, 2017); Naukovo- praktichnіy konferentsії z mіzhnarodnoyu uchastyu «Novі dosyagnenya v іmunologії ta alergologії» (Kiїv, 2017); Drugomu simpozіumі mіzhnarodnіy asotsіatsії gіrudoterapevtіv і gіrudologіv (Bolgarіya, 2017); Naukovo-praktichnіy konferentsії «Prikladnі aspekti morfologії», prisvyachenіy pam’yatі profesorіv- morfologіv Terentєva G.V., Romenskogo O.Yu., Kogana B.Y., Shaparenka P.P., Zhuchenka S.P. (Vіnnitsya, 2017); III Mіzhnarodnіy naukovіy konferentsії

«Mіkrobіologіya і іmunologіya – perspektivi rozvitku v XXI stolіttі» (Kiїv,°2018).

Publіkatsії. Za temoyu disertatsії opublіkovano 24 naukovі pratsі, u tomu chislі 4 stattі u fahovih vidannyah, shcho vhodyat do perelіku MON Ukraїni, 3 stattі u zarubіzhnih fahovih vidannyah, 1 stattya u nefahovomu vidannі, 14 publіkatsіy u zbіrnikah naukovih prats, zbіrnikah materіalіv і tezah naukovo- praktichnih konferentsіy, kongresіv, z’їzdіv, forumіv, otrimano 1 patent na korisnu model ta 1 patent na vinahіd.

Struktura і obsyag disertatsії. Disertatsіyna robota skladaєtsya zі vstupu, oglyadu lіteraturi, opisu materіalіv ta metodіv doslіdzhennya, dvoh rozdіlіv rezultatіv doslіdzhennya ta їh obgovorennya, analіzu ta uzagalnennya tsih rozdіlіv, visnovkіv, spisku vikoristanih lіteraturnih dzherel ta dodatku. Robota vikladena na 149 storіnkah (z nih 113 storіnok osnovnoї chastini), іlyustrovana 10 tablitsyami ta 14 risunkami. Perelіk vikoristanih lіteraturnih dzherel skladaєtsya zі 313 naymenuvannya, z nih kirilitseyu – 210, latinitseyu – 103.

ROZDІL 1

OGLYaD LІTERATURI

1.1Zastosuvannya medichnih p’yavok u meditsinі ta veterinarії

U svіtі vіdomo ponad 600 vidіv p’yavok, ale lishe tri vidi MP chastіshe vikoristovuyut іz profіlaktichno-lіkuvalnoyu metoyu: aptechnu (H. verbana Carena, 1820), medichnu/ukraїnsku (H. medicinalis Linnaeus, 1758) [1, 8, 24, 42], rіdshe — shіdnu p’yavku (H. orientalis S. Utevsky et Trontelj, 2005) [1, 24]. Do 2004 r. perevazhala dumka sered naukovtsіv pro te, shcho vsі pіdvidi MP v Єvropі є predstavnikami odnogo і togo zh vidu Hirudo medicinalis [1, 16], ale ostannі doslіdzhennya pіdtverdzhuyut, shcho vsі pіdvidi MP – tse odnin vid [8, 43], a same:

H. medicinalis, H. verbana ta H. orientalis [8, 44-47]. Zі zmіnami v klasifіkatsії viyavlyaєtsya, shcho bіlshіst p’yavok, yakі vikoristovuyutsya z profіlaktichno- lіkuvalnoyu metoyu є ne medichnimi (H. medicinalis), a aptechnimi (H. verbana) [8, 46, 47]. Odnak, zakonodavcho zahishchenim є vid H. medicinalis, tomu, vіdpovіdna taksonomіchna korektsіya v mіzhnarodnih prirodoohoronnih konventsіyah ta zakonodavstvі є suttєvoyu [8, 44].

Vikoristannya medichnih p’yavok u meditsinі

U skladі slini MP mіstyatsya bіlshe 100 BAR, yakі volodіyut bagatma terapevtichnimi efektami pri GV. Tak, GT ta farmakologіchnі preparati na osnovі sekretu slinnih zaloz (SSZ) MP efektivno vikoristovuyut іz metoyu profіlaktiki ta lіkuvannі bagatoh zahvoryuvan [8, 48-51], a same: v dermatologії — dlya lіkuvannya hronіchnih dermatozіv [52-54], leyomіomi shkіri [55], psorіazu [56,57]; v kardіologії — pri lіkuvannі sertsevoї nedostatnostі [58], gіpertonіchnoї hvorobi [59], іnfektsіynogo mіokarditu [60], stenokardії [61]; v oftalmologії — dlya lіkuvannya glaukomi [62-66], gemoragіchno-fіbrinoїdnogo

sindromu [67]; v otorinolaringologії — pri gostrіy sensonevralnіy prigluhuvatostі [68,69], gostrih ta hronіchnih zahvoryuvannyah serednogo ta vnutrіshnogo vuha [70-72]; v travmatologії — pri radikulopatіyah [73], artritah [74-76], osteohondrozah [77, 78], artrozah [79]; u nevropatologії — pri tserebrovaskulyarnih zahvoryuvannyah [80-85]; u gіnekologії — pri endometrіozі, mіomі matki, hronіchnih zapalennyah pridatkіv [86-88]; u terapії — pri nefritah [89], dіabetichnіy stopі [90]; v endokrinologії — pri dіabetі [91]; v hіrurgії — pri lіkuvannі tromboflebіtіv [92-94], varikozu ta іnshih sudinnih rozladіv [95-100]; v stomatologії — pri hronіchnih ta distrofіchnih zahvoryuvannyah slinnih zaloz [101], pri stomatitah, pulpіtah ta іn. [15, 101- 111]. Takozh efektivne zastosuvannya GT v psihoterapії [112-114], dlya usunennya proyavіv alergії [115]. V praktitsі zarubіzhnih kraїn MP vikoristovuyut pri transplantatsіyah іz metoyu usunennya venoznogo zastoyu (kongestії) [8, 116-127], do togo zh іz preventivnoyu antibіotikoterapієyu, v rekonstruktivnіy hіrurgії [128°-°134]. Neshchodvano, GT pochali zastosovuvati v terapії raku [8, 128, 133, 134], provodyatsya doslіdzhennya shchodo terapevtichnoї rolі MP pri rіznih hvorobah [135-138], takih yak іnfektsіynіynі zahvoryuvannya [139-142], cholovіche ta zhіnoche bezplіddya [143, 144], cholovіchiy prіapіzm [145], dіabet, zahvoryuvannya peredmіhurovoї zalozi, bronhіalna astma, eritematozniy vovchak ta bagato іnshih. GT takozh vikoristovuyut іz metoyu profіlaktiki onkologіchnih zahvoryuvan [8, 45, 146]. Ale іsnuyut deyakі protipokazannya do GT, sered yakih: trivalі krovotechі, zahvoryuvannya, shcho harakterizuyutsya shilnіstyu do krovotochivostі (gemoragіchnі dіatezi), kaheksіya, virazhena anemіya, alergіya na MP [1, 8, 16, 23, 24]. Suchasne lіkuvannya MP vіdrіznyaєtsya vіd starodavnoї terapії. V daniy chas, z terapevtichnoyu metoyu vikoristosuyut lishe p’yavok, viroshchenih na bіofabrikah, yakі proyshli suvoriy karantin, do togo zh odnorazovo, z nastupnoyu utilіzatsієyu [8, 146].

Vstanovlena chіtko virazhena protizapalna, bakterіotropna, іmunotropna dії GT [8, 16, 23, 24], ale v suchasnіy vіtchiznyanіy ta zarubіzhnіy lіteraturі іsnuyut poodinokі ta superechlivі roboti, shcho stosuyutsya іmunotropnogo

vplivu GT [8, 70, 147]. Vstanovleno, shcho SSZ MP stimulyuє FAN ta antikomplementarnu aktivnіst sekretu [1, 16, 147]. Є danі pro aktivuyuchiy vpliv GT na lіmfotsiti periferichnoї krovі, shcho svіdchit pro te, shcho bіlshіst terapevtichnih efektіv GT oposeredkovanі cherez її іmunomodulyuyuchiy vpliv [8,°18]. Ryad doslіdzhen svіdchit pro normalіzatsіyu tsitokіnovogo profіlyu pіslya GT [8, 17, 21, 22].

Doslіdzhennya V. M. Frolova ta іn. (2008) prisvyachenі vivchennyu vplivu BAR pri GT na funktsіonalnu aktivnіst makrofagіv pri zahvoryuvannyah, shcho suprovodzhuyutsya vtorinnimi іmunodefіtsitnimi stanami, pokazali, shcho pіslya seansіv GT aktivuyutsya poperedno znizhenі fagotsitarnі pokazniki monotsitіv/makrofagіv do nizhnoї mezhі normi ta pіdvishchuyutsya funktsіonalna aktivnіst sistemi fagotsituyuchih makrofagіv [8, 12]. Doslіdzhennya vіtchiznyanih vchenih (І. І. Zєloniy ta іn., 2010) dovodyat, shcho pіslya GT normalіzuєtsya tsitokіnoviy profіl. Tak, vklyuchennya seansіv GT do kompleksu lіkuvalnih zahodіv u hvorih іz retsidivuyuchoї beshihoyu na tlі varikoznoї hvorobi ven gomіlki v bіlshostі vipadkіv vіdnovlyuєtsya vmіst tsitokіnіv u krovі: znizhuyutsya poperedno pіdvishchenі rіvnі prozapalnih ІL-1β, ІL-2 ta FNP-α ta normalіzatsіya rіvnya protizapalnogo ІL-4, vіdpovіdno z tsim normalіzuєtsya і spіvvіdnoshennya mіzh prozapalnimi y protizapalnimi tsitokіnami [8, 17].

Viyavlena efektivnіst pіslya zastosuvannya GT u pedіatrії pri lіkuvannі uskladnen vazhkih form peritonіtu (M. V. Glagovich, 2006) [21], yakі suprovodzhuyutsya leykotsitozom, visokim leykotsitarnim іndeksom іntoksikatsії ta eozinofіlієyu, gіperproduktsієyu FNP-α. Pri zastosuvannі seansіv GT znizhuєtsya kontsentratsіya FNP-α, shvidshe normalіzuetsya zagalniy stan hvorogo, temperatura tіla, pokazniki krovі, zmenshuєtsya trivalіst lіkuvannya [8, 21].

Dovedena efektivnіst vikoristannya GT v otorinolaringologії (O.°O.°Shchetіnіna, 2001). Pіslya seansіv GT u hvorih іz hronіchnimi zapalnimi protsesami v vusі suprovodzhuєtsya pokrashchennya sluhu za rahunok zagalnoї dії SSZ MP na organіzm lyudini, znizhennya mozhlivostі retsidivіv. GT zdіysnyuvala

efektivnu znebolyuyuchu, protizapalnu, protinabryakovu ta antibakterіalnu dіyu, a takozh zagalnu dіyu na organіzm lyudini pri gostromu zovnіshnomu difuznomu otitі, neyrosensornіy prigluhuvatostі, vushnih shumah, travmah vushnoї rakovini [8, 70].

Efektivno GT pokazala sebe pri retsidivuyuchih furunkulah nosa (A.°O.°Stanchenko, 2004), yakі suprovodzhuyutsya sistemnoyu endotoksemієyu z rozvitkom gnіyno-septichnih, trombogemoragіchnih uskladnen. Vіdomo, shcho endotoksin gramnegativnoї flori kishechnika є іntegralnim chinnikom, na yakomu peretinayutsya іmunna і gemokoagulyatsіyna sistemi. Kombіnatsіya mіstsevogo ta zagalnogo zastosuvannya seansіv GT dozvolyaє posilyuvati nayvazhlivіshiy faktor dії MP — gumoralniy, za rahunok vikidu v krov BAR. Dіya GT pri retsidivuyuchih furunkulah nosa naybіlsh znachna u vіdnoshennі do bolyu, reaktivnogo nabryaku і gіperemії v dіlyantsі zapalennya, pіdvishchennya temperaturi tіla, normalіzatsії pіdvishchenoї zdatnostі krovі do zgortannya, pozitivnoї dinamіki antioksidantnogo potentsіalu, pokaznikіv aktivnostі proteaz ta іngіbіtorіv proteolіzu [8, 148].

Kompleksne vikoristannya seansіv GT ta іmunomodulyuyuchih preparatіv pokazuє pozitivniy efekt pri lіkuvannі hronіchnogo tonzilіtu asotsіyovanogo z sindromom vtorinnogo іmunodefіtsitu v viglyadі chastih zagostren, prizvodit do znizhennya kіlkostі retsidivіv. MP pri tsomu vikonuє funktsіyu dekongestії, a takozh vidіlyaє kompleks BAR, yakі mayut protizapalnu, іmunomodulyuyuchu ta deblokuyuchu mіkrotsirkulyatsіyu dії. Pіslya seansіv GT vіdnovlyuєtsya fagotsitarna ta sekretorna funktsіy polіmorfnoyadernih leykotsitіv, a takozh neznachne znizhennya kіlkostі zrіlih іmunnih klіtin — CD3+, CD4+, CD8+ і pіdvishchennya SD20+ lіmfotsitіv. Pіdvishchuєtsya spontanna prolіferatsіya mononuklearnih klіtin periferichnoї krovі і zrostaє stimulovana, shcho vede do deyakogo zbіlshennya koefіtsієntu stimulyatsії. Znizhuєtsya kontsentratsіya FNP-α, ІL-6, ІL- 4 u sirovattsі krovі. Takozh znizhuєtsya spontanna produktsіya ІL-1 ta FNP-α v kulturі mononuklearnih klіtin, a stimulovana — zrostaє [8, 19].

Eksperimentalnі doslіdzhennya sistemnogo ta mіstsevogo іmunіtetu pіslya seansіv GT, produktsіyu ІL u hvorih іz hronіchnimi zahvoryuvannyami slizovoї obolonki rota pokazuyut, shcho pіslya seansіv GT stimulyuyutsya klіtinnі ta sekretornі mehanіzmi mіstsevogo zahistu, a potіm і sistemniy іmunіtet. U hvorih na sindrom pechії slizovoї obolonki rota poperedno znizhenі pokazniki mіstsevogo іmunіtetu pіdvishchuyutsya pіslya seansіv GT іz odnochasnim pozitivnim klіnіchnim efektom і podovzhennyam perіodu remіsії do 1,5 rokіv ta bіlshe (V. I. Spitsyna, 2005) [8, 20]. Pіslya seansіv GT u hvorih іz verhіvkovim periodontitom virazheno BAR MP proyavlyayut dezіntoksikatsіyniy, protizapalniy, protiboloviy ta dekongestivniy vpliv. Protizapalna dіya pіslya seansіv GT pіdtverdzhuєtsya danimi tsitologіchnogo doslіdzhennya zmіshanoї slini: znizhennyam pokaznikіv tsitozu ta absolyutnogo vmіstu neytrofіlіv; pіdvishchennya vmіstu lіzosomalno-katіonnih bіlkіv u neytrofіlah, shcho svіdchit pro normalіzatsіyu stanu їh kisnevonezalezhnoї sistemi ta aktivatsіyu mehanіzmіv mіstsevogo nespetsifіchnogo іmunnogo zahistu (E. V. Deniskina, 2003) [8, 13].

Eksperimentalno dovedeno lіmfostimulyuyuchiy vpliv zhivoї MP ta nastoyu listya brusnitsі zvichaynoї na іnterstitsіalniy gumoralniy transport і lіmfatichniy drenazh tkanin pri reabіlіtatsії hvorih іshemіchnoyu hvoroboyu sertsya serednogo ta pohilogo vіku (E. P. Borovaya, 2008) [8, 14].

Doslіdzhennya (O. O. Zaharova, 2008) shchodo patogenetichnogo obґruntuvannya BAR MP pіslya seansіv GT obumovleno pri lіkuvannі suglobovoї formi revmatoїdnogo artritu, shcho pokazali pozitivniy її vpliv na stan endotelіalnoї funktsії, antioksidantnogo zahistu, protsesіv lіpoperoksidatsії ta deyakih tsitokіnіv і klіnіchniy perebіg zahvoryuvannya. Do seansіv GT u danoї grupi hvorih vіdmіchalosya pogіrshennya stanu endotelіalnoї funktsії, zbіlshennya produktsії prozapalnih (ІL-1β, FNP-α) і znizhennya kontsentratsії protizapalnogo tsitokіnіv (ІL-4) [8, 22].

Vstanovleno, efektivne vikoristannya seansіv GT pri osteoartritі kolіnnogo sugloba. Vvazhayut, shcho protizapalnі rechovini, shcho mіstyatsya v SSZ MP, prignіchuyut tsitokіni ta іnshі faktori, yakі viklikayut podalshe

virodzhennya suglobu. Okrіm togo, SSZ MP takozh mіstit znebolyuyuchі rechovini, yakі proyavlyayut timchasoviy (blizko 1 godini) ta dovgostrokoviy (do kіlkoh mіsyatsіv) znebolyuyuchiy efekt [8, 149]. SSZ MP mіstit і іnshі BAR, takі yak vazodilatatori, yakі prizvodyat do vitіkannya krovі v mіstsі ukusu, shcho dopomagaє usunuti patologіchnі metabolіti, medіatori zapalennya і pіdvishchiti dostupnіst lіkuvalnih ta pozhivnih rechovin do mіstsya poshkodzhennya. Yak rezultat, BAR MP zmenshuyut zapalennya pri osteoartritі kolіna, dozvolyayut znyati nabryaki і zhorstkіst za rahunok zmenshennya zastoyu krovі; spriyayut nadhodzhennyu pozhivnih rechovin і BAR, shchob dosyagti urazhenoї dіlyanki, pokrashchuyut tsirkulyatsіyu krovі; zmenshuyut bіl u kolіnnomu suglobі, zahishchayut yogo vіd podalshogo poshkodzhennya cherez deyakі medіatori zapalennya [8, 150].

Vikoristannya medichnih p’yavok u veterinarії

U starodavnі chasi dikі vodopіynі tvarini (zokrema kopitnі) veli aktivniy poshuk vodoymishch, de vodilisya MP, vhodili u nih ta stoyali, dayuchi zmogu MP їh kusati ta harchuvatis їhnoyu krovʼyu, a zamіst tsogo zі svoєyu slineyu vpuskali BAR. Pіslya chogo tvarini otrimuvali polegshennya fіzіologіchnogo stanu і znovu cherez deyakiy promіzhok chasu povertalisya na tіzh vodoymi, dlya otrimannya portsії BAR vіd MP. Ale suchasniy sposіb tvarinnitstva z yogo stіylovim utrimannyam porushiv tsey pozitivniy vzaєmozv’yazok [8, 151]. Rezultatom chogo є pіdvishchennya chastoti vіrusnih, bakterіalnih ta parazitarnih zahvoryuvan [8, 152].

GV u veterinarії zastosovuєtsya pri rіznih zahvoryuvannyah u kotіv, sobak, koney [8, 153-160], napriklad, dlya lіkuvannya mastitіv і pіdvishchennya reproduktivnoї zdatnostі u korіv [35-41], pri lіkuvannі sudinnih zahvoryuvan koney ta іnshih sіlskogospodarskih ta domashnіh tvarin [153-160]. Doslіdzhennya shchodo efektivnostі seansіv GV pri rozvedennі kіz pokazali її pozitivniy vpliv na zagalniy stan (pіdvishchennya apetitu, pokrashchennya stanu sherstyanogo pokrivu, zniknennya trіshchin na rogah ta kopitah), produktivnіst

(masu tіla, nadoї) ta reproduktivnu zdatnіst (kіlkіst ta masu tіla priplodu) tvarin. Pіslya seansіv GV u kіz vіdbuvavsya mіgratsіyniy pererozpodіl lіmfotsitіv krovі z timchasovim їh deponuvannyam u mіstsyah pristavki MP, pіdvishchennya FAN krovі u tvarini [8, 151].

Eksperimentalnі doslіdzhennya І. S. Popovoї (2003) vkazuyut na efektivnіst pіslya seansіv gіrudopunkturi na korektsіyu perebіgu postpologovih іnvolyutsіynih protsesіv і pіdvishchennya reproduktivnoї zdatnostі u korіv. Gіrudopunktura ne maє negativnogo vplivu na fіzіologіchniy stan organіzmu zdorovih korіv, vona viklikaє timchasovі zmіni morfologіchnogo ta bіohіmіchnogo skladu krovі tvarin. Pіd vplivom BAR MP, pristavlenih na bіologіchno aktivnі zoni, v krovі sposterіgaєtsya zbіlshennya kіlkostі eritrotsitіv ta gemoglobіnu, bazofіlіv, eozinofіlіv, albumіnіv, pіdvishchuєtsya fagotsitarna aktivnіst leykotsitіv, bakteritsidna ta lіzotsimna aktivnіst; deshcho zmenshuєtsya fagotsitarniy іndeks, vmіst leykotsitіv, segmentoyadernih neytrofіlіv, trombotsitіv; upovіlnyuєtsya shvidkіst zgortannya krovі [8, 36]. Problemu efektivnostі zastosuvannya GV u sobak doslіdzhuvali nastupnі vchenі: I.°S.°Popova, L. K. Popov, S. A. Dolgova (2008), O. V. Kryachko, L. A. Lukoyanova (2009), L.S. Richapova (2017) [8, 35, 153-155]. Odnієyu іz nayvazhlivіshih problem vlasnikіv tvarin є іntoksikatsіyniy sindrom, yakiy sposterіgaєtsya pri rіznih zahvoryuvanyah. Osnovnimi prichinami yogo rozvitku є faktori, shcho znizhuyut prirodnu rezistentnіst organіzmu tvarin (poganiy ekologіchniy stan, porushennya pravil goduvannya ta utrimannya). Zahvoryuvannya, shcho suprovodzhuyutsya іntoksikatsіynim sindromom, potrebuyut dorogogo lіkuvannya, yake ne zavzhdi vede do oduzhannya. Іntoksikatsіya suprovodzhuєtsya reaktsієyu vsogo organіzmu: vіdmіchaєtsya kompensatorna reaktsіya zі storoni eritrotsitarnoї lanki gemopoezu (zbіlshennya vmіstu gemoglobіnu v eritrotsitah), zі storoni leykotsitarnoї lanki — reaktsіya granulotsitarnoї lanki (rozvitok spetsifіchnih іmunnih reaktsіy). Obmіnnі protsesi harakterizuyutsya stanom znizhenogo harchuvannya ta porushennyam metabolіzmu bіlka. Dinamіka gematologіchnih pokaznikіv pіslya seansіv GV svіdchit pro

usunennya zapalnoї reaktsії, prichomu aktivuyutsya yak nespetsifіchnі, tak і spetsifіchnі komponenti іmunnogo zahistu [8,153].

Takim chinom, suputnіy іmunotropniy efekt MP polyagaє, v pershu chergu, v aktivatsії mehanіzmіv vrodzhenogo іmunnogo zahistu, a potіm і adaptivnogo іmunіtetu. Analіz lіteraturnih dzherel pokazav, shcho zastosuvannya MP u klіnіchnіy praktitsі eksperimentalno vipravdane, doslіdzheno sklad BAR MP, mehanіzmi їh vplivu, ale nastupnі pitannya zalishayutsya ne virіshenimi ta potrebuyut podalshogo vivchennya: mehanіzmi іmunotropnoї dії MP [8].

1.2 Bіologіchno aktivnі rechovini medichnoї p'yavki

SSZ MP mіstit ponad 100 spoluk bіlkovoї, lіpіdnoї ta vuglevodnoї prirodi: 80 komponentіv fraktsіy іz molekulyarnoyu masoyu ponad 500 Da, 20 komponentіv nizkomolekulyarnoї fraktsії (menshe 500 Da) (Baskova, Zavalova, 2001) [161], yakі volodіyut shirokim spektrom bіologіchnoї aktivnostі [1, 8, 16]. V kіntsі HІH st. J. B. Haycraft (1884) vpershe otrimav rechovinu z MP, yaka pereshkodzhala zgortannyu krovі — gіrudin [1, 42]. Tsya podіya stala pochatkom naukovogo etapu rozvitku GT, ale lishe v 1955 r. F. Markwardt otrimav gіrudin u chistomu viglyadі. SSZ MP yavlyaє soboyu skladnu kombіnatsіyu BAR, ale vivchenі shche ne vsі, shcho pov’yazano zі skladnoshchami yogo otrimannya. Vіdomі na sogodnі metodi otrimannya SSZ MP (J. B. Haycraft, S. Apathi, І. P. Baskova ta G. І. Nіkonov, M. Rigbi) ne dozvolyayut povnoyu mіroyu vіdobraziti realniy sklad sekretu zalozistih klіtin, bo mіstyat domіshki rechovin, shcho produkuyutsya travnimi zalozami p’yavki ta її mіkrofloroyu [1, 8]. Metod zaproponovaniy O.°Yu. Kamenevim dozvolyaє tsogo uniknuti [162]. O. Yu. Kamenev (2007) vidіlyaє 4 grupi BAR MP u vіdpovіdnostі do virіshennya rіznih zavdan ta dinamіki їh vidіlennya pri ukusі: pershimi sekretuyutsya lіtichnі spoluki (ruynuvannya tkanin і mіkrosudin zhertvi), antigemostatiki (blokada mehanіzmіv gemostazu), blokatori zahisnih reaktsіy organіzmu (protidіya zapalnim reaktsіyam, shcho

rozvivayutsya v tkaninah u vіdpovіd na poshkodzhennya) ta dopomіzhnі rechovini [1, 8, 162].

Lіtichnі spoluki

Spoluki, yakі zabezpechuyut proniknennya rechovin slini, ruynuvannya tkanin zhertvi, rozshirennya rani, rozplavlennya mіkrosudin, vplivayut na proniknіst mіzhklіtinnogo matriksu dermi. Pri fraktsіynomu zborі slini, v protsesі harchuvannya MP, rechovini danoї grupi viyavlyayut lishe v pershih і serednіh portsіyah sekretu, ostannі portsії їh ne mіstyat. Dana grupa vklyuchaє: peptidazu (destabіlazu), gіaluronіdazu, kolagenazu [1, 8].

Peptidaza (destabіlaza) — tse ferment, shcho ruynuє pevniy tip zv’yazkіv u molekulі bіlka — ε-(γ-glutamіl)-lіzinovі-іzopeptidnі zv’yazki, yakі utvoryuyut poperechnі zshivki («kros-lіnkіngi») [162-164], voni shiroko predstavlenі v plazmovih, membrannih і strukturnih bіlkah. Daniy tip zv’yazkіv utvoryuєtsya pri stabіlіzatsії fіbrinu, a їh ruynuvannya zabezpechuє fіbrinolіtichnu aktivnіst sekretu [1, 8, 165]. Peptidaza zdatna vplivati na funktsіonalnu aktivnіst rіznih klіtin: endotelіotsitіv, lіmfotsitіv, trombotsitіv, makrofagіv ta іn. [1, 8]. Polіfunktsіonalniy bіlok destabіlaza-lіzotsim volodіє ne lishe aktivnіstyu destabіlazi, a y lіzotsimnoyu ta antimіkrobnoyu aktivnіstyu, vіn є antibіotikom, yakiy prignіchuє rozvitok bagatoh bakterіy, gribіv ta arhey. Spektr yogo antimіkrobnoї dії zrostaє pri vtratі muramіdaznoї aktivnostі [166]. Lіzotsimna aktivnіst sposterіgaєtsya ne lishe u H. medicinalis, a y u іnshih vidіv rodini Hirudinea: Herpobdella octoculata, Hemopsis sanguisuga [8, 167].

Gіaluronіdaza — ferment, shcho katalіzuє reaktsії gіdrolіtichnogo rozshcheplennya і depolіmerizatsії gіaluronovoї kisloti і sporіdnenih іz neyu spoluk — kislih mukopolіsaharidіv [1, 16, 168]. Vrahovuyuchi, shcho glіkozoamіnoglіkani gіaluronovoї kisloti vhodyat do skladu bazalnoї membrani, mіzhklіtinnogo matriksu, a takozh bazalnih membran kapіlyarіv, vona vіdіgraє veliku rol ne lishe yak faktor proniknennya, a y u viniknennі nastupnih fіzіologіchnih

reaktsіy [1, 8, 165]. U skladі slini MP viyavlenі 2 gіaluronіdazi, yakі vіdrіznyayutsya za zdatnіstyu vplivati na hondroіtinsulfat [1, 8].

Kolagenaza viklikaє gіdrolіz volokon kolagenu І tipu і podіbna do kolagenazi lyudini. Mozhlivo, bere uchast u іngіbіtsії kolagen-іndukovanoї agregatsії trombotsitіv [1, 8]. Gіaluronіdaza ta kolagenaza — fermenti, yakі zbіlshuyut proniknennya do organіzmu rіznih rechovin, takozh vikonuyut bakteritsidnu ta bakterіostatichnu dіyu [8, 168].

Antigemostatiki

Grupa rechovin, yakі pereshkodzhayut rozvitku mehanіzmіv zgortannya krovі, zabezpechuyut vіlniy vіdtіk krovі z poshkodzhenih sudin protyagom vsogo perіodu harchuvannya MP. Antigemostatiki pochinayut vidіlyatis іz momentu ruynuvannya mіkrosudin і poyavi krovі v rantsі, tomu viyavlyayutsya v serednіy fraktsії slini. Potraplyayuchi z krov’yu v kishechnik MP pіdtrimuyut її v rіdkomu stanі. U skladі SSZ MP viyavlenі rechovini, shcho blokuyut vsі osnovnі mehanіzmi aktivatsії sistemi zgortannya krovі (pervinniy і vtorinniy). Do nih vіdnosyat: kalіn, apіraza, antagonіst PAF, іngіbіtor Ha faktora, gіrudin.

Kalіn — іngіbіtor adgezії ta agregatsії trombotsitіv, aktivatsії faktora Vіlebranda, molekulyarna masa — 65 kDa [1, 8, 165].

Apіraza — іngіbіtor agregatsії trombotsitіv іnіtsіyovaniy ADF [1, 8], viklikaє gіdrolіz adenozinovih nukleotidіv (ATF і ADF), prichomu mayzhe z odnakovoyu pochatkovoyu shvidkіstyu [1, 8]. Apіraza viznachaє protisklerotichniy vpliv SSZ MP, pіdvishchuє aktivnіst lіpoproteїdlіpazi, і yak naslіdok — znizhuє rіven zagalnogo holesterinu і β-lіpoproteїdіv nizkoї shchіlnostі [8].

Antagonіst PAF (faktoru aktivatsії trombotsitіv) — pereshkodzhaє adgezії ta aktivatsії trombotsitіv, mіgratsії trombotsitіv і neytrofіlіv do vognishcha urazhennya [1, 8, 169], a takozh skorochennyu gladenko-m’yazovih klіtin. PAF — fosfoglіtserid, shcho vidіlyaєtsya v protsesі іmunologіchnih reaktsіy neytrofіlami, bazofіlami ta makrofagami, a takozh u protsesі spetsifіchnoї aktivatsії

trombotsitіv. PAF є potuzhnim medіatorom zapalennya і, vidіlyayuchis u dіlyantsі nanesennya ranki, іnіtsіyuє gemostaz ta zapalnu reaktsіyu [1, 8].

Іngіbіtor Ha faktora (FXaI — factor Xa inhibitor) — u kaskadі bіlkіv plazmennogo gemostazu faktor Ha є fermentom, shcho katalіzuє peretvorennya protrombіnu v trombіn u prisutnostі іonіv Sa2+, faktora zgortannya krovі V napoverhnі membran aktivovanih trombotsitіv chi fragmentіv zruynovanih endotelіalnih і/abo gladenko-m’yazovih klіtin (іnkoli faktor Ha nazivayut protrombіnazoyu). Sintezovaniy rekombіnantniy FHaІ, yakiy zdіysnyuє zahisniy vpliv proti venoznogo tromboutvorennya [1, 8]. Vіdіgraє vazhlivu rol pri lіkuvannі osteoartritu і revmatoїdnogo artritu [128].

Gіrudin — unіkalniy visokospetsifіchniy іngіbіtor fermentu trombіnu, vіn blokuє vsі vіdomі reaktsії, aktivatorom yakih vistupaє trombіn [1, 16, 42, 165]: aktivatsіyu fіbrinogenu і peretvorennya yogo v nerozchinniy fіbrinoviy zgustok; regulyatsіyu V, VIII, XIII faktorіv zgortannya; regulyatsіyu komponentіv sistemi komplementu; zmіni funktsіonalnogo stanu klіtin krovі (monotsitіv, neytrofіlіv), u tomu chislі і agregatsіyu trombotsitіv; zmіni stanu endotelіalnih ta gladenko-m’yazovih klіtin krovonosnih sudin. Metodami gennoї іnzhenerії otrimaniy rekombіnantniy gіrudin і farmatsevtichniy preparat na yogo osnovі [1, 8, 16, 42].

Blokatori zapalnih reaktsіy organіzmu

Rechovini polіpeptidnoї prirodi, shcho sluguyut іngіbіtorami fermentіv, produkuyutsya rіznimi klіtinami organіzmu v hodі reaktsії-vіdpovіdі na poshkodzhennya shkіri [1, 8]. V lіteraturі rol tsih rechovin pov’yazuyut z іngіbuvannyam protsesіv peretravlennya bіlkіv u kishechniku MP. Pripuskayut, shcho rechovini danoї grupi vikonuyut zahisnu funktsіyu, pereshkodzhayuchi poshkodzhennyu vnutrіshnіh struktur p’yavki fermentami, shcho vidіlyayutsya u vognishchі poshkodzhennya і potraplyayut u kishechnik zі z’їdenoyu krov’yu. Vvazhayut, shcho v protsesі viluchennya krovі voni blokuyut proyavi zahisnoї

zapalnoї reaktsії organіzmu (rozvitok spazmu, nabryaku, bolyu ta іn.) іz metoyu zabezpechennya harchuvannya tvarini. Rechovini danoї grupi viyavlenі v serednіh ta osoblivo ostannіh fraktsіyah slini, de voni prisutnі v maksimalnih kontsentratsіyah. Deyakі z nih (napriklad, gіrustazin) mayut znachennya і dlya blokuvannya sistemi gemostazu.

Bdelіni — grupa polіpeptidіv іz nevelikoyu molekulyarnoyu masoyu, sered yakih vidіlyayut bdelіni A z molekulyarnoyu masoyu 7 kDa і bdelіni V іz molekulyarnoyu masoyu 5 kDa. Metodom rіvnovagovoї hromatografії vidіlenі chislennі formi bdelіnіv A і V; yakі poznachenі vіd A1 do A6 і vіd V1 do V6 [1]. Voni є silnimi іngіbіtorami tripsinu, plazmіnu [1, 8, 16], akrozinu spermi [1, 8, 165]. Voni ne blokuyut aktivnіst hіmotripsinu, tkaninnogo ta plazmennogo kalіkreїnіv, subtilіzinu. Otrimana rekombіnantna forma bdelastazinu [1, 8].

Gіrustazin — nalezhit do tієї zh rodini antistazinovih іngіbіtorіv serinovih proteaz [1, 8], molekulyarna masa stanovit 5,9 kDa, vіn іngіbuє tkaninniy kalіkreїn, tripsin, hіmotripsin, katepsin G neytrofіlіv [170]. Zdatnіst blokuvati tkaninniy kalіkreїn vazhliva, bo ostannіy katalіzuє vivіlnennya visokoaktivnih kіnіnіv, yakі cherez spetsifіchnі retseptori na klіtinah-mіshenyah modulyuyut shirokiy spektr bіologіchnih aktivnostey, zokrema berut uchast u pіdtrimtsі normalnogo krov’yanogo tisku. Otrimana rekombіnantna forma [1, 8].

LDTI (leech derived tryptase ingibitor) — іngіbіtor triptazi, otrimaniy іz ekstraktu MP [171]. Triptaza є osnovnim komponentom sekretornih tsitoplazmatichnih granul mastotsitіv і privodit do ruynuvannya bіlkіv ekstraklіtinnogo matriksu. Vіdoma rol triptazi pri alergіchnih ta zapalnih reaktsіyah. Otrimana rekombіnantna forma [1, 8].

LCI (leech carboxypeptidase ingibitor) — іngіbіtor karboksipeptidazi A, іsnuє

2 іzoformi z molekulyarnoyu masoyu 7,3 ta 7,2 kDa. Stіykiy u shirokomu dіapazonі rN ta temperatur. LCI znahoditsya v skladі SSZ MP, pripuskayut, shcho vіn zdaten blokuvati gіdrolіz kіnіnіv metaloproteїnazami u mіstsі ukusu

shkіri MP, posilyuyuchi іndukovane kіnіnami zbіlshennya krovotoku. Stvorena rekombіnantna forma [1, 8].

Eglіni — nizkomolekulyarnі bіlki z ekstraktіv MP іz molekulyarnimi masami 8,073 ta 8,099 kDa («b» і «c» formi vіdpovіdno). Іngіbuyut aktivnіst α- hіmotripsinu, hіmazi mastotsitіv, subtilіzinu ta neytralnih proteїnaz neytrofіlіv: elastazi і katepsinu G [1, 8, 172]. Mayut visoku stіykіst do denaturatsії ta progrіvannya. Іngіbіtorniy spektr eglіnu «s» dozvolyaє vvazhati yogo odnim іz nayvazhlivіshih protizapalnih agentіv. Ale є pіdstavi vvazhati, shcho eglіni, yakі vidіlenі z MP, ne prisutnі v SSZ, a produkuyutsya shlunkovoyu zalozoyu [1, 8]. Bіologіchna tsіnnіst eglіnіv zalezhit vіd їh zdatnostі blokuvati aktivnіst leykotsitarnih proteaz, shcho vivіlnyayutsya pri zapalnih reaktsіyah [8].

Dopomіzhnі rechovini

Rechovini, yakі spriyayut stabіlіzatsії, zahistu, transportuvannyu, posilennyu dії іnshih komponentіv SSZ MP [1, 8]. Nayavnіst u SSZ velikoї kіlkostі lіpіdіv dozvolyaє zrobiti pripushchennya pro mozhlivіst formuvannya lіpіdno-fermentnih kompleksіv, v yakih molekuli bіlka chi їh aktivnі dіlyanki mozhut «ekranuvatisya» lіpіdami [1, 8]. V rezultatі klіtini-makrofagi organіzmu ne rozpіznayut chuzhih bіlkіv і ne reaguyut na nih. Vvedenі rechovini trivalo zberіgayutsya v tkaninah і, ne divlyachis na nadzvichayno malu kіlkіst, viyavlyayut znachniy і trivaliy bіologіchniy efekt. Pevno, z maskuvannyam chuzhorіdnih bіlkіv lіpіdami pov’yazana mayzhe povna vіdsutnіst alergіchnih reaktsіy na SSZ MP. Pro mozhlivіst utvorennya skladnih kompleksіv u slinі p’yavki vpershe povіdomiv G. І. Nіkonov. Vіn pripustiv, shcho v SSZ MP nayavnі lіposomi [1, 8]. Lіposoma p’yavok — pershiy priklad takoї strukturi prirodnogo pohodzhennya. Її komponenti — destabіlaza, stabіlniy analog prostatsiklіnu, іngіbіtor kalіkreїnu plazmi krovі ta gіrudin. Lіposoma mozhe zmіnyuvati svoyu prostorovu orієntatsіyu, shcho zalezhit vіd polyarnostі

rozchinnika, — tse zabezpechuє її bezpereshkodne proniknennya cherez membranu klіtini [8, 40]. A. Yu. Baranovskiy ta O. Yu. Kamenev ne viyavili v nativnіy slinі lіposomi. Ale lіpіdi slini mayut veliku molekulyarnu masu і yavlyayut soboyu nezvichno dovgі dlya lіpіdіv lantsyugi, shcho utvoryuyut spіral іz aktivnimi grupami na kіntsyah, shcho pіdtverdzhuє mozhlivіst formuvannya skladnih prostorovih utvoren [1, 8].

Okrіm vishchevkazanih MP produkuyut veliku kіlkіst іnshih spoluk: kolagenaza, kіnіnaza, kіnіnogenaza, lіpazi, prostaglandini [8, 40], atsetilholіn, gіstamіnopodіbnі sudinorozshiryuvalnі spoluki, yakі podovzhuyut chas krovotechі, fermenti, yakі znizhuyut utvorennya rubtsevoї tkanini і spayok (fіbrinaza, kolagenaza) [165, 173] antibіotiki (hloromіtsetin) [128], analgetikopodіbnі rechovini [128, 174]. Origіnalnі doslіdzhennya І. P. Baskovoї ta іn. (2008) dovodyat nayavnіst u SSZ MP steroїdnih gormonіv (progesteron, testosteron, estradіol, degіdroepіandrosteron, kortizol) ta vazhlivih neyromedіatorіv (gіstamіn, serotonіn). Tak, serotonіn — regulyator harchovoї povedіnki MP, a gіstamіn viklikaє vazodilatatsіyu sudin mіkrotsirkulyatsії. Mozhlivo, vіn іz serotonіnom viklikaє mіstsevu alergіchnu reaktsіyu poblizu ranki, pіslya ukusu MP [8, 175]. Odnak, ochevidno, shcho spektr BAR SSZ MP vse shche zalishaєtsya nedostatno vivchenim. Zalishaєtsya nedostatno vivchenoyu antigenna shozhіst BAR MP rіznih vidіv, yakih vikoristovut dlya GT. Tak, porіvnyannya skladu bіlkіv і peptidіv SSZ MP vidіv H. verbana, H. medicinalis і H. orientalis, pokazalo, shcho 30-40% іndivіdualnih mas SSZ kozhnogo vidu p’yavok pripadaє na chastku mas, shcho mіstyatsya v SSZ hocha b odnogo z dvoh іnshih vidіv. Mala chastka zagalnih mas mozhe svіdchiti pro visokiy polіmorfіzm amіnokislotnih poslіdovnostey abo visoku chastotu posttranslyatsіynih modifіkatsіy bіlkіv і peptidіv SSZ. Pri tsomu vstanovleno, shcho H. medicinalis і H. orientalis є naybіlsh blizkimi mіzh soboyu za skladom SSZ, shcho vіdpovіdaє danim lіteraturi pro fіlogenetichnu sporіdnenіst tsih vidіv p’yavok [8, 176]. Okrіm vishchevkazanih SSZ MP, vona vidіlyaє v otochuyuche seredovishche, zokrema konditsіyovane seredovishche utrimannya MP, razom іz produktami

zhittєdіyalnostі (guano, secha, sliz, zlushchenі zalishki kutikuli ta іn.) tak zvanі, ekzogennі BAR. Origіnalnі doslіdzhennya K. V. Rassadіnoї (2006) pokazuyut, shcho do skladu vazhlivih metabolіtіv, yakі produkuyutsya MP u navkolishnє seredovishche vhodyat rechovini z visokoyu bіologіchnoyu aktivnіstyu, zokrema: bіlki sirovatki krovі goduvalnika — albumіni і globulіni, gіrudin, fermenti: gіaluronіdaza, triglіtseridaza, elastaza, apіraza. Do metabolіtіv MP takozh vhodyat 19 amіnokislot (u naybіlshih kontsentratsіyah: triptofan, glyutamіnova kislota, alanіn, lіzin, leytsin), bіogennі elementi — kalіy, natrіy, fosfor і mіkroelementi (selen, yod, brom, sіrka). Tomu, voda, obroblena MP, mіstit kompleks BAR, do yakih vhodyat: bіlki plazmi krovі, nezamіnnі amіnokisloti, znebolyuyuchі ta protizapalnі rechovini, bіogennі elementi, mіkroelementi. Taka voda ne nese bіologіchnoї nebezpeki, bo є netoksichnoyu (pіdtverdzheno doslіdami na bіlih mishah), ne mіstit patogennoї mіkroflori, і za propozitsієyu K. V. Rassadіnoї (2006), dozvolyaє rekomenduvati її vikoristannya z lіkuvalnoyu metoyu [8, 177]. V narodnіy meditsinі, veterinarії vikoristovuyut vodi, obroblenі MP, dlya lіkuvannya zapalnih protsesіv, shlunkovo-kishkovih zahvoryuvan, dermatologіchnih zahvoryuvan [8, 177]. Pri doslіdzhennі MP [178-180] pokazali, shcho BAR MP proyavlyayut bakterіostatichnu dіyu, podіbnu do antibіotikіv. Tak, pri analіzі vplivu ekzogennih BAR MP na pіgmentoutvoryuvalnі saprofіtnі bakterії (Serratia marcescens, Azotobacter chroococcum, Pseudomonas fluorescens, P. iodium) viyavleno prignіchennya pіgmentoutvorennya ta zmіnu morfologії bakterіalnih klіtin (ukorochennya rozmіru bakterіy) [8, 179]. Vstanovleniy bakterіostatichniy efekt MP obumovleniy nayavnіstyu v nomu BAR z antimіkrobnoyu dієyu (napriklad, gіaluronіdaza, kolagenaza) [40], a takozh antibіotika (hloromіtsetin), yakiy vidіlyaє MP [128]. Vrahovuyuchi rezultati provedenih vsіh doslіdzhen, a takozh pristіnkove rozmіshchennya bakterії-endosimbіontu MP — A. hydrophila [181], doslіdniki vvazhati, shcho, ekzo- ta endosimbіonti MP ne mozhut buti dzherelom bakterіologіchnih uskladnen pri GV [8, 168-180]. Takozh doslіdzheno vpliv BAR MP na roslinnі (Cucumis sativus) [182] ta tvarinnі (Daphnia magna) ob’єkti

[183]. Tak, u testі gostroї letalnoї toksichnostі na nizhchih rakopodіbnih (Daphnia magna) vstanovleno toksichniy ta stimulyuyuchiy efekti [184]. Takozh vstanovlena oposeredkovana prichina letalnostі cherez viyavlenu doslіdnikami bakterіostatichnu dіyu BAR MP [8, 178-180, 184], shcho mozhe sprichiniti porushennya mіkrobnogo simbіotsenozu, napriklad kishechnogo.

1.3 Osnovnі vіkovі osoblivostі іmunnoї reaktivnostі shchura

Zagalna harakteristika krovі shchura

Zagalna kіlkіst krovі u laboratornogo bіlogo shchura v serednomu stanovit blizko 7,5 % vіd masi tіla. Vmіst gemoglobіnu stanovit — 60–80 g/l. Kіlkіst eritrotsitіv — 5–6h1012/l. Eritrotsiti krovі dosit velikih rozmіrіv (5,7–7,0 mkm), u periferіynіy krovі chasto viyavlyayutsya polіhromatofіlnі formi (blizko 5 % vіd їh zagalnoї kіlkostі u doroslih tvarin, a v perіod novonarodzhenostі — bіlsha chastina). Kіlkіst retikulotsitіv: u dorosloї tvarini 3–4,6 %, u novonarodzhenih— 91–96 %. Trivalіst zhittya eritrotsitіv blizko 8 dnіv. Kіlkіst leykotsitіv u krovі dorіvnyuє (7,3–14,3)h109/l. Doslіdzhennya gematologіchnih pokaznikіv, provedenі rіznimi avtorami v rіznі roki, ne mayut printsipovih vіdmіnnostey. Yadro granulotsitіv (eozinofіlіv і neytrofіlіv) rozvivaєtsya za kіlchastim tipom, tomu sered yunih і palichkoyadernih granulotsitіv nerіdko viyavlyayutsya kіltsepodіbnі formi. Bazofіlnі granulotsiti velikih rozmіrіv, mayut blіdo zabarvlenu sіruvato-blakitnu tsitoplazmu z rіdko roztashovanimi v nіy bazofіlnimi granulami rіznogo rozmіru. Yadro nepravilnoї formi, sferichne chi posegmentovane, duzhe blіdo farbuєtsya za rahunok perevazhannya euhromatinu. Eozinofіlnі granuli drіbnі, okruglі, gusto vipovnyuyut tsitoplazmu. Zernistіst neytrofіlnih granulotsitіv duzhe drіbna, prote dobre pomіtna na fіksovanih і zabarvlenih za Pappengeymom mazkah krovі. Agranulotsiti (lіmfotsiti ta monotsiti) mayut tipoviy viglyad. Bіla krov

shchurіv nadzvichayno labіlna. U dvoh zdorovih tvarin odnogo vіku і navіt u odnієї і tієї zh tvarini vіdmіchayutsya znachnі kolivannya spіvvіdnoshennya mіzh okremimi vidami leykotsitіv. Slіd zauvazhiti, shcho krov bіlih shchurіv pіdlyagaє pomіtnim sezonnim kolivannyam. Tak, v osіnno-zimoviy perіod zbіlshuєtsya zagalna kіlkіst leykotsitіv, eritrotsitіv, trombotsitіv, prote kіlkіst gemoglobіnu nayvishcha navesnі. Pro stan krovotvorennya svіdchit klіtinniy sklad punktatu chervonogo kіstkovogo mozku. Pokazniki klіtinnogo skladu kіstkovogo mozku, yak і periferіynoї krovі, dosit varіabelnі. Leykotsitarna formula krovі bіlih shchurіv u %: bazofіli 0; eozinofіli 0,8–5,0; neytrofіli – yunі 0, palichko yadernі 0,1–0,7; segmentoyadernі 13,7–30,26; lіmfotsiti 44,06– 97,94; monotsiti 1,6–5,2. Klіtinniy sklad kіstkovogo mozku bіlogo shchura u %: mієloblasti 2,5; promієlotsiti 4; mієlotsiti: neytrofіlnі 23, atsidofіlnі 65;

metamієlotsiti: neytrofіlnі 37, atsidofіlnі 5; lіmfotsiti 3; monotsiti 2;

eritroblasti 12 [185].

Osoblivostі zmіni іmunologіchnih pokaznikіv krovі іmunnoї sistemi shchura z vіkom

Іz klyuchovih pozitsіy v іmunnіy sistemі nalezhit fagotsitozu, yakiy ne tіlki rozglyadaєtsya, yak protiіnfektsіyniy іmunіtet, a і yak unіversalniy efektor gomeostazu [186]. V.G. Ovsyanіkov (2008) doslіdzhuyuchi osoblivostі leykotsitarnoї reaktsії ta fagotsitozu krovі bіlih nelіnіynih shchurіv-samtsіv rіznih vіkovih grup pri gostrіy somatichnіy bolі viyaviv, shcho u tvarin іntaktnoї grupi shchurіv rіznogo vіku zmіni leykotsitarnogo profіlyu ta fagotsitarnoї lanki іmunіtetu, yakі vіdobrazhayut osnovniy printsip rozvitku tsih sistem v hodі postnatalnogo ontogenezu, zgіdno z yakimi kozhnomu vіkovomu perіodu vіdpovіdayut svoї zakonomіrnostі tsitostrukturi bіloї krovі і її funktsіonalnoї aktivnostі v zdіysnennі fagotsitarnih reaktsіy [186]. U novonarodzhenih shchurіv visokі fonovі pokazniki vsіh fraktsіy leykotsitіv. Yak vіdomo, fіzіologіchniy ta reaktivniy leykotsitoz novonarodzhenih є unіversalnim fenomenom, rol

yakogo, na poglyad Ovsyanіkova, polyagaє persh za vse v kompensatsії nizkoї funktsіonalnoї aktivnostі nezrіloї leykotsitarnoї sistemi, shcho dozvolyaє zabezpechiti neobhіdniy rіven bіologіchnogo zahistu organіzmu v perіod adaptatsії do umov pozautrobnogo іsnuvannya. Vіdomo, shcho v rannomu vіtsі neytrofіli ta monotsiti ne spravlyayutsya z zavershalnoyu fazoyu fagotsitozu, shcho poyasnyuє visokiy rizik viniknennya septichnoї patologії u nemovlyat. U іntaktnih mіsyachnih shchurіv na tlі fіzіologіchnoї leykopenії ta zmenshennyu vіdsotkovoї chastki palichkoyadernih neytrofіlіv ta monotsitіv, shchodo neonatalnogo perіodu, vіdznachaєtsya tendentsіya do pіdvishchennya aktivnostі fagotsitarnoї lanki, v osnovnomu za rahunok zbіlshennya poglinalnoї zdatnostі fagotsitіv. Tse dozvolyaє stabіlіzuvati fagotsitarnuyu єmnіst krovі, nezvazhayuchi na znachnu reduktsіyu zagalnogo fagotsitarnogo pulu ta nizkiy vіdsotok fagotsituyuchih leykotsitіv. U doroslih statevozrіlih shchurіv pri pіdvishchennі fonovih pokaznikіv vsіh komponentіv leykotsitarnogo profіlyu znachno posilyuєtsya fagotsitarna lanka za rahunok zrostannya zagalnogo pulu fagotsitіv, pіdvishchennya v nomu vіdsotkovoї chastki monotsitіv, zbіlshennya fagotsituyuchih leykotsitіv і їh poglinalnoї zdatnostі [186]. E.Yu. Bessalova (2011) analіzuyuchi pokazniki leykotsitarnoї formuli krovі u statevozrіlih nelіnіynih shchurіv (samok ta samtsіv) otrimanu іz hvosta pokazala, shcho u normі u shchurіv vіdsutnі sezonnі, statevі і tsiklіchnі vіdmіnnostі pokaznikіv leykotsitarnoї formuli krovі, shcho vіdobrazhayut їh zagalniy adaptatsіyniy status organіzmu – vmіst neytrofіlіv, lіmfotsitіv ta їh spіvvіdnoshennya. Pokazniki leykotsitarnoї formuli vіdrіznyayutsya u shchurіv pershogo ta drugogo roku zhittya vnaslіdok rozvitku vіkovih zmіn, u samtsіv u vіtsі 15 mіsyatsіv tsі protsesi bіlsh virazhenі, nіzh u samok [187]. Za Bessalovoyu naybіlsh labіlnoyu klіtinnoї populyatsієyu є neytrofіli, shcho nesut potuzhniy retseptorniy ta efektorniy potentsіal v zdіysnennі reaktsіy gomeostazu [187]. E. Є. Nurasheva (2015) doslіdzhuyuchi metabolіchnu ta poglinayuchu aktivnіst neytrofіlіv molodih ta starih bіlih samtsіv shchurіv viyavila, shcho metabolіchna ta poglinayucha aktivnіst neytrofіlіv u starih shchurіv porіvnyano z molodimi tvarinami znizhaєtsya [188].

1.4 Vіkovі osoblivostі budovi lіmfoїdnih organіv іmunnoї sistemi: selezіnki ta timusu shchura.

Osoblivostі morfologіchnoї budovi timusu zdorovih shchurіv іz vіkom

Timus – є odnim z osnovnih pervinnih organіv іmunnoї sistemi, yak pervinniy organ іmunnoї sistemi bagato v chomu viznachaє ne tіlki stan vtorinnih organіv іmunogenezu, ale і virazhaє zahisnu reaktsіyu usogo organіzmu. Razom z tim, vіn aktivno reaguє na ekzogenniy ta endogenniy vpliv, shcho proyavlyaєtsya u zmіnі yogo budovi ta funktsії [189-195]. U bіlshostі robіt, prisvyachenih vivchennyu timusu laboratornih shchurіv, yakі є odnimi z naybіlsh chasto vikoristovuvanih tvarin dlya vivchennya poshkodzhuyuchoї dії fіzichnih, hіmіchnih і bіologіchnih vplivіv, v osnovnomu visvіtlyuyutsya pitannya gіstologії ta gіstohіmії organu bez urahuvannya statі, vіku ta varіantnoї morfologії zagrudninnoї zalozi yak organu v tsіlomu [194-197]. Vіdomo, shcho timus lyudini ta bіlogo patsyuka, ta u їh novonarodzhenih, skladaєtsya z rіznogo chisla chastok [198-202]. P. V. Pugach [203] stverdzhuє, shcho v umovah normi timus maє 3 chastki u 21,8 % novonarodzhenih shchurіv, prichomu dodatkova chastka zavzhdi lіva. Vіn poyasnyuє pohodzhennya troh doley timusu, posilayuchis na lіteraturnі danі, v T. B. Petrovoї [204], shcho formuvannya zachatkіv timusu u zarodkіv shchurіv pochinaєtsya na 5-7-mu dobu ta zakіnchuєtsya do 12-13 dobi. Na dumku Pugacha v tsey perіod zakladaєtsya kіlkіst chastok timusu. Ale Petrova vvazhaє іnakshe, u embrіonіv bіlogo patsyuka na 12-13 dobu vona znayshla zachatok timusu (1-sha stadіya yogo rozvitku) u viglyadі epіtelіalnih tyazhіv po obidvі storoni vіd glotki. Na 5-7-mu dobu utrobnogo zhittya bіlogo patsyuka pripadaє kіnets do іmplantatsіynogo perіodu (stadіya blastogenezu), pochatok nіdatsії blastuli v endometrіy ta gastrulyatsії. A. A. Pasyuk ta P. R. Pivchenko [205] vpershe viyavili zachatki timusu na 10-tu dobu embrіogenezu shchura u viglyadі parnogo skupchennya klіtin entodermi ventralnih vіddіlіv tretіh glotkovih kishen, na 14-tu dobu do nih priєdnuyutsya klіtini ektodermi tservіkalnogo sinusu. Metodom

preparuvannya [202] doslіdnikami zareєstrovano, shcho u bіlih shchurіv timus skladaєtsya z bezlіchі dіysnih chastok, do 4 pravih ta 4 lіvih– parnі kranіalna, serednya, kaudalna ta dorsolateralna. Na kordonah mіzh pershimi troma prohodyat timіchnі gіlki vnutrіshnoї grudnoї arterії. Dorsolateralna chastka vіddіlyaєtsya vіd reshti timusu nervovo-sudinnim puchkom. U yogo sklad vhodyat dіafragmalniy nerv, perikardodіafragmalnі arterіya і vena. Doslіdnik poyasnyuє mehanіzm podіlu pravogo ta lіvogo timusu (pomilkovі chastki) na defіnіtivnі spravzhnі chastki organu u plodіv bіlogo patsyuka. Vіn zvernuv uvagu na toy fakt, shcho v evolyutsії dovgiy chas (do ptahіv vklyuchno) timus roztashovuvavsya v oblastі shiї u viglyadі pravogo ta lіvogo tyazhіv, їh fragmentіv. U ssavtsіv timus tsіlkom abo zdebіlshogo rozmіshchuєtsya v grudnіy porozhninі, de rozshiryuєtsya і staє neparnim [206-208]. Z momentu narodzhennya timus roztashovuєtsya za grudinoyu v ventralnomu seredostіnnі, yogo topografіya zmіnyuєtsya u zv'yazku z zrostannyam timusu ta іnshih organіv. Do ventralnoї poverhnі timusu u vsіh vipadkah prilyagayut grudino-pіd'yazikoviy ta grudino- shchitovidniy m'yazi, tіlo grudini і parієtalna plevra. Dorsalnoyu poverhneyu timus prilyagaє do traheї, do pravoї і lіvoї vnutrіshnіh yaremnih ven, pravoї і lіvoї bezіmennim ven, povorotnogo gortannogo nervu, duzі aorti і perikardu. U vіtsі vіd 2-h do 4-h mіsyatsіv timus, dorsalno ohoplyuє prikardіalnі sudini. U shchurіv vіkom do troh tizhnіv kaudalniy polyus dosyagaє rіvnya tretogo mіzhrebіr'ya. U vіtsі vіd 3-h tizhnіv do 2-h mіsyatsіv vіn prostyagaєtsya do rіvnya chetvertogo mіzhrebіr'ya. Do 3 mіsyatsіv kaudalniy polyus dosyagaє svogo definitivnogo polozhennya: rіvnya tretogo mіzhrebіr'ya ta do 4 mіsyatsіv prikrivaє obidva vushka peredserd praktichno povnіstyu, a v ryadі vipadkіv dosyagaє shlunochkіv sertsya. Z 6 mіsyatsіv kaudalniy polyus zazvichay ne opuskaєtsya nizhche rіvnya vushka pravogo peredserdya. U 9% vipadkіv sposterіgaєtsya proniknennya pravoї chastki zalozi mіzh vushkom pravogo peredserdya ta pravim shlunochkom sertsya. Kranіalniy polyus u vіtsі do 3 mіsyatsіv neznachno vistupaє nad rіvnem yaremnoї virіzki grudini, shcho v bіlsh pіznomu vіtsі sposterіgaєtsya rіdko. U 8,6% vipadkіv kranіalniy polyus odnієї z chastok perehodit u tonkiy tyazh, shcho

trivaє vgoru do rіvnya nizhnogo krayu shchitopodіbnoї zalozi. Do lateralnim poverhon organu prilezhat vnutrіshnі yaremnі veni, parієtalna plevra, lіmfatichnі vuzli і velike skupchennya zhirovoї klіtkovini, obsyag yakogo narostaє z pershogo po shostiy mіsyats. Timus otocheniy kapsuloyu, yaka ventralno perehodit na grudinu, kaudalno trivaє perikardo-grudinu zv'yazku, a v kranіalnomu napryamі zlivaєtsya z fastsіyami shiї і u viglyadі spoluchnotkaninnogo tyazha spryamovuєtsya vzdovzh traheї do dorsolateralnim vіddіlam shchitovidnoї zalozi. Maksimalnu serednyu masu timus maє do 3 mіsyatsіv zhittya, do shestimіsyachnogo vіku vona zalishaєtsya stabіlnoyu, pіznіshe znizhuєtsya. Vіdnosna masa yogo dosyagaє maksimumu do 3 tizhnіv і potіm znizhuєtsya. Pri analіzі tempіv zrostannya masi chastok vstanovleno, shcho maksimalniy temp zrostannya masi zalozi maє u vіtsі do dvoh tizhnіv, a potіm progresivno znizhuєtsya, prote na 2 ta 5-mu mіsyatsyah sposterіgaєtsya yogo zbіlshennya. Maksimalne znizhennya temu rostu ob’єmu timusu zareєstrovano na 2 rotsі zhittya tvarini. V postnatalnomu ontogenezі bіlogo shchura zmіni ob’єmu timusu mayut hvilepodіbniy harakter: pershiy perіod priskorenogo rostu – pershі 2-3 tizhnі rozvitku; drugiy perіod priskorenogo rostu – 2-y mіsyats rozvitku. Na protyazі 3-4-go mіsyatsya zareєstrovaniy perіod povіlnogo rostu, yakiy pov’yazaniy z statevim rozvitkom shchura. Tretіy perіod shvidkogo rostu 5-y mіsyats rozvitku, a z 6-go mіsyatsya zareєstrovana shvidka іnvolyutsіya timusu, yaka prishvidshuєtsya na 2-mu rotsі zhittya. Danі morfometrichnih vimіryuvan svіdchat, shcho chastki timusu rostut perevazhno v kranіokaudalnomu napryamku (dovzhini), a pіslya 6-go mіsyachnogo vіku zmenshuyutsya perevazhno po shirinі. Ob'єm zalozi zbіlshuєtsya z momentu narodzhennya do troh mіsyatsіv postnatalnogo ontogenezu, a z 6 mіsyatsіv znizhuєtsya. Temp zrostannya maksimalniy protyagom pershogo tizhnya, potіm postupovo zmenshuєtsya, a na 2-3-mu mіsyatsі sposterіgaєtsya yogo zbіlshennya. Dzherela arterіalnogo pritoku do timusu rozdіlyayutsya na osnovnі ta dodatkovі. Do osnovnih vіdnosyatsya gіlki vnutrіshnoї grudnoї arterії, yakі u viglyadі odnogo stvola napravlyayutsya z kozhnoї storoni do vіdpovіdnoї chastki z

lateralnoї poverhnі її serednogo vіddіlu, de u bіlshostі vipadkіv podіlyayutsya na kranіalnu ta kaudalnu gіlki. Dіametr arterіy dosyagaє maksimumu do 6 mіsyatsіv. Temp zrostannya arterіy zalishaєtsya stabіlnim z nevelikim zbіlshennyam u vіtsі dvoh tizhnіv ta dvoh mіsyatsіv. Dodatkovimi dzherelami krovopostachannya timusu є gіlki vіd zagalnoї sonnoї arterії, yakі prostezhuyutsya do kranіalnogo polyusa vіdpovіdnoї chastki. Іnodі sposterіgayutsya gіlki vіd pravoї zagalnoї sonnoї arterії, yakі slіduyut do oboh chastok organu. Krіm togo, zustrіchayutsya tonkі gіlki vіd perikardo-dіafragmalnoї arterії, yakі vhodyat do lateralnoї poverhnі chastkoyu timusu. Venozniy vіdtіk zdіysnyuєtsya z vnutrіshno-organnih spletіn chastok dekіlkoma stvolami, yakі topografіchno rozdіlyayutsya na kranіalnі, serednі ta kaudalnі timіchnі veni. Kranіalnі veni pochinayutsya vіd kranіalnih polyusіv ta vpadayut u vnutrіshnyu yaremnu abo kaudalno-shchitovidnu veni. Serednі timіchnі veni, pochinayutsya zazvichay vіd lateralnih chastin organu і vpadayut u vnutrіshnyu grudnu ta lіvu bezіmennu veni. Kaudalnі veni berut pochatok vіd kaudalnogo polyusa organu і vpadayut u perikardo-dіafragmalnu ta seredostіnnі veni. Serednya grupa ven zustrіchaєtsya naybіlsh postіyno, kranіalna ta kaudalna grupi chasto vіdsutnі. Vіdznachayutsya anastomozi mіzh venami oboh chastok. Shirina ven postupovo zbіlshuєtsya do 6 mіsyatsіv. Temp zrostannya ven mіnіmalniy v vіtsі 5 mіsyatsіv ta maksimalniy do 6 mіsyatsіv [209-210].

Vіkovі osoblivostі zmіni morfologіchnoї budovi selezіnki shchurіv

U zv'yazku z іntensivnim rozvitkom іmunologії neuhilno zrostaє іnteres morfologіv do vivchennya budovi selezіnki, yak vazhlivogo vtorinnogo organa іmunnoї sistemi [211-214]. Problema znizhennya іmunologіchnoї reaktivnostі naselennya stanovit іnteres dlya bіologіv і lіkarіv praktichno vsіh spetsіalnostey, oskіlki v daniy chas v bіlshostі hvorih іz somatichnoyu, hіrurgіchnoї ta gіnekologіchnoї patologієyu viyavlyaєtsya іmunodefіtsit, virazheniy v tіy abo іnshіy mіrі. Іmunna nedostatnіst proyavlyaєtsya porushennyam

funktsіonuvannya klіtinnoї ta gumoralnoї lanok іmunіtetu ta vinikaє v rezultatі vplivu na organіzm rіznih negativnih faktorіv. Na sogodnіshnіy den odnієyu z osnovnih prichin rozvitku prenatalnih form іmunodefіtsitіv vvazhaєtsya porushennya іmunnogo gomeostazu u materі pіd chas vagіtnostі [215]. Navіt vіdnosno slabkі vplivi negativnih faktorіv, yakі, zdavalosya b, ne povinnі viklikati strukturnі ta funktsіonalnі zmіni u organah, v pіdsumku prizvodyat do porushen neyroendokrinnih і neyrohіmіchnih mehanіzmіv regulyatsії [216]. Protsesi normalnogo rostu ta rozvitku yak plodu, tak і ditini pіslya narodzhennya perebuvayut u tsentrі uvagi fahіvtsіv rіznih galuzey, shcho zaymayutsya vivchennyam morfogenezu, v protsesі yakogo formuєtsya chіtko determіnovana oznaka, harakterna dlya danogo vіku. Perebіg protsesіv prolіferatsії, diferentsіyuvannya ta apoptozu klіtin vіdbuvaєtsya poslіdovno. Pіd kontrolem neyro-endokrinno-іmunnoї sistemi formuyutsya tkanini, organi ta sistemi organіv. Spriyatliviy rezultat vagіtnostі ta pologіv, a takozh zdorov'ya novonarodzhenogo v znachnіy mіrі zalezhit vіd vplivu zovnіshnіh ta vnutrіshnіh (spadkovih) chinnikіv. V antenatalnomu perіodі domіnuє vnutrіshnіy faktor, a vpliv zovnіshnogo oposeredkovuyutsya materinskim organіzmom [217]. Do odnogo z takih faktorіv mozhna vіdnesti vidalennya selezіnki u maybutnoї materі shche do nastannya vagіtnostі. Dovedeno, shcho vidalennya selezіnki prizvodit do rozvitku aktsidentalnoї іnvolyutsії timusu ta prignіchennya іmunіtetu [218]. Hocha z іnshogo boku і sama vagіtnіst є fіzіologіchnim іmunodefіtsitnim stanom: navіt u zdorovoї vagіtnoї zhіnki sposterіgaєtsya znizhena stіykіst do іnfektsіy і zagostrennya simptomatiki autoіmunnih zahvoryuvan [219]. Vagіtnіst, yaka vinikla u stanі vtorinnogo іmunodefіtsitu, chinit negativniy vpliv na zdorov'ya ne tіlki materі, ale і її potomstva. Bezsumnіvno, problema antenatalnoї ohoroni potomstva na sogodnіshnіy den є aktualnoyu, osoblivo na tlі progresuyuchogo znizhennya ditinonarodzhennya і demografіchnih pokaznikіv, zbіlshennya perinatalnoї patologії ta zahvoryuvanostі novonarodzhenih. Skladna anatomіchna budova strukturnih komponentіv її bіloї pulpi, shcho vklyuchayut perіarterіalnі

lіmfatichnі pіhvi, shcho є timuszalezhnimi utvorennyami, і lіmfatichnі vuzliki, yakі mayut yak T‑, tak і V‑zoni, stvoryuє spriyatlivі umovi dlya kooperatsії klіtin v іmunnіy vіdpovіdі [219-222]. Doslіdzhennya budovi selezіnki v rannomu postnatalnomu perіodі ontogenezu є aktualnim u zv'yazku z shirokim rozpovsyudzhennyam іmunodefіtsitnih stanіv u dіtey [223]. Selezіnka shchura maє podіbnu z organom lyudini gіstostrukturu [214]. Vіdomo, shcho do 10 dіb postnatalnogo perіodu v її bіlіy pulpі z'yavlyayutsya obrisi margіnalnoї zoni, a do 15 dіb utvoryuyutsya poodinokі pervinnі lіmfatichnі vuzliki [224, 225]. Do 30 dіb pіslya narodzhennya organ shchurіv demonstruє defіnіtivnu mіkrostrukturu z nayavnіstyu vtorinnih lіmfatichnih vuzlikіv z germіnativnimi tsentrami [214,°225]. U pіdsosnomu vіtsі u shchurіv vіdznachayutsya oznaki іntensivnogo rostu ta morfofunktsіonalnogo rozvitku selezіnki, yakі polyagayut v postupovomu zrostannі organometrichnih pokaznikіv organu ta morfometrichnih parametrіv bіloї pulpi. Do zavershennya pіdsisnogo vіku (21 doba pіslya narodzhennya) vіdbuvaєtsya yakіsne peretvorennya parenhіmi selezіnki u viglyadі formuvannya zrіlih vtorinnih lіmfatichnih vuzlikіv ta zon perіarterіalnih lіmfatichnih pіhv, shcho oznachaє nastannya funktsіonalnoї zrіlostі іmunnogo aparatu organu [222]. U statevonezrіlih shchurіv (vіkom 30 dіb) poryad z pervinnimi lіmfoїdnimi vuzlikami pochinayut viznachatisya odinichnі vtorinnі vuzliki, z tsentrami rozmnozhennya. Voni vіdrіznyayutsya bіlshimi rozmіrami і bіlsh shirokoyu margіnalnoyu zonoyu. Do 45-dennogo vіku obsyag bіloї pulpi pomіtno zbіlshuєtsya, tak samo yak і margіnalnoї zoni. V chervonіy pulpі zrіdka zustrіchayutsya poodinokі megakarіotsiti. U chervonіy pulpі bagato makrofagіv. Do 60-dennogo vіku (vіk statevogo dozrіvannya), u bіlіy pulpі lіmfoїdnі vuzliki pochinayut perevazhati nad perіarterіalnimi lіmfoїdnimi muftami (PALV). Do tsogo chasu mіkroarhіtektonіka selezіnki maє skladnu budovu, z rozgaluzhenimi PALV, do yakih z pevnoyu perіodichnіstyu prikrіplyuyutsya lіmfoїdnі vuzliki. U vuzlikah mozhut buti prisutnіmi makrofagi z nefarbovanoyu tsitoplazmoyu, zapovnenі apoptoznimi tіltsyami [223]. Vsі strukturi bіloї pulpi mayut chіtkі konturi і pravilnu formu. Do tsogo vіku

mezhіndividualnі vіdmіnnostі v malyunku mіkroarhіtektonіki selezіnki viznachayutsya naypomіtnіshe. Do 3-h mіsyachnogo vіku u molodih statevozrіlih tvarin vіd kapsuli vseredinu organu vіdhodyat pomіtnі spoluchnotkaninnі peregorodki. U lіmfoїdnih vuzlikah zbіlshuєtsya chislo makrofagіv z nezafarbovanoyu tsitoplazmoyu, zapovnenoyu apoptoznimi tіltsyami. U lіmfoїdnih vuzlikah, a takozh v chervonіy pulpі viznachayutsya plazmatichnі klіtini. U vіtsі 6-ti mіsyatsіv, vіdpovіdnomu serednogo vіku, trivaє ogrubіnnya stromi: spoluchnotkaninnі peregorodki stayut tovshchі, kapsula grubіshe. U bіlіy pulpі prodovzhuє zbіlshuvatisya chislo makrofagіv z nefarbovanoї tsitoplazmoyu, yakі teper viznachayutsya ne tіlki v lіmfoїdnih vuzlikah, yak v 3- mіsyachnomu vіtsі, a y u PALV. Zbіlshuєtsya kіlkіst makrofagіv і v margіnalnіy zonі, і v chervonіy pulpі. Mіkroarhіtektonіka v danіy vіkovіy pіdgrupі znachno rіznitsya, shcho є vіdobrazhennyam іndivіdualnogo antigennogo navantazhennya tvarini. Tsі іndivіdualnі vіdmіnnostі vklyuchayut ob'єmne spіvvіdnoshennya T-і V-zon, bіloї pulpi і margіnalnoї zoni, obsyag selezіnkovih tyazhіv, rіven apoptozu lіmfoїdnih klіtin u bіlіy pulpі, nepryamim pokaznikom yakogo є kіlkіst apoptoznih tіlets v makrofagah z nefarbovanoї tsitoplazmoyu, yakі zahopili їh. U 9-ti mіsyachnomu vіtsі, yakiy bіlshіstyu doslіdnikіv viznachaєtsya yak starіyuchiy, v selezіntsі vzhe na rіvnі yakіsnogo doslіdzhennya viznachayutsya zmіni, shcho svіdchat pro pochatok vіkovoї іnvolyutsії lіmfoїdnoї tkanini selezіnki, yakі polyagayut u zmenshennі obsyagu margіnalnoї zoni, rozrіdzhenostі lіmfoїdnih vuzlikіv і PALV, formuvannі u nih rozmitih konturіv nepravilnoї formi, praktichnomu zniknennya vtorinnih lіmfoїdnih vuzlikіv, fіbrozuvannya stromi organu [225].

ROZDІL 2

OB’ЄKTI, MATERІALI І METODI DOSLІDZhENNYa

Doslіdnі tvarini

Laboratornі shchuri. Eksperimentalnі doslіdzhennya vikonano na bіlih nelіnіynih laboratornih shchurah. U doslіdzhennyah bulo vikoristano 80 nelіnіynih shchurіv – samits (vіkom 4 mіsyatsіv, serednoї masi 200 ± 17,5 g) ta їh priplodu (n=400) v dinamіtsі ontogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu. Termіni provedennya doslіdu priplodu buli obranі z urahuvannyam zagalnoviznanoї klasifіkatsії vіkovih perіodіv u shchurіv. Tak, 1-5 doba zhittya vіdpovіdaє perіodu novonarodzhenostі, 6-21 doba – pіdsisnomu perіodu, 22-50 doba – perіodu stanovlennya statevoї zrіlostі, і nareshtі, z 60 dobi – perіod statevoї zrіlostі [200, 201]. Dlya doslіdzhennya vikoristovuvali tvarin, yakі proyshli karantinniy rezhim ta ne mali zovnіshnіh proyavіv zahvoryuvan. Tvarin utrimuvali v spetsіalіzovanomu vіvarії bіologіchnogo fakultetu «Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet» u standartnih plastmasovih klіtkah pri prirodnomu y dodatkovomu shtuchnomu osvіtlennі (z 8:00 do 17:00) pri temperaturі 22-24 °S. Tvarin goduvali zbalansovanim kombіkormom. Voni mali vіlniy dostup do pitnoї vodi ta do їzhі. Manіpulyatsії z tvarinami provodili z dotrimannyam reglamentovanih norm і pravil povodzhennya z laboratornimi tvarinami: printsipіv bіoetiki, zakonodavchih norm ta vimog zgіdno z polozhennyam

«Єvropeyskoї konventsії pro zahist hrebetnih tvarin, shcho vikoristovuyutsya dlya doslіdnih ta naukovih tsіley» (m. Strasburg, Frantsіya, 1986) [226], Zakonu Ukraїni «Pro zahist tvarin vіd zhorstokogo povodzhennya» [227]. Otrimano pozitivniy visnovok komіsії z bіoetiki bіologіchnogo fakultetu «Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet» MON Ukraїni (protokol № 1 vіd 22 bereznya 2018 p., golova komіsії — doktor bіologіchnih nauk, profesor O. A. Brazhko). Doslіdzhennya zdіysnyuvali v odin і toy zhe chas dobi o 12 godinі.

Medichnі p’yavki. V eksperiment vzyato 150 golodnih tovarnih MP aptechnogo vidu (Hirudo verbana Carena, 1820) vіkom 7-8 mіsyatsіv, viroshchenih na bazі navchalno-naukovo-doslіdnoї laboratorії klіtinnoї ta organіzmennoї bіotehnologії «Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet» (TU U 05.0-02125243- 002:2009 «P’yavka medichna», sanіtarno-epіdemіologіchniy visnovok MOZ Ukraїni № 05.03.02-06/49982, vіd 12.08.2009 r.). U yakih ostannє goduvannya krov’yu velikoї rogatoї hudobi bulo 4 mіsyatsі tomu. MP utrimuvali v 3-h lіtrovih butlyah іz dehlorovanoyu vіdstoyanoyu vodogіnnoyu vodoyu ob’єmom 2 l (po 15-25 osіb) pri temperaturі otochuyuchogo seredovishcha +22-24°S [228].

Shemi eksperimentalnih doslіdzhen

Doslіdzhennya zagalnih іmunotropnih efektіv MP Hirudo verbana

provodili v dva etapi:

І etap — doslіdzhennya іmunotropnih efektіv slini MP Hirudo verbana v eksperimentі na laboratornih nelіnіynih bіlih shchurah-samitsyah ta їh priplodі v dinamіtsі ontogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu za gіrudovplivu.

ІІ etap — vivchennya іmunotropnih efektіv standartizovanogo vodno- solovogo ekstraktu z tkanin MP v eksperimentі na nelіnіynih bіlih laboratornih shchurah-samitsyah ta їh priplodі v dinamіtsі onotogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu .

Shema doslіdzhennya іmunotropnih efektіv slini medichnoї p’yavki

Hirudo verbana v eksperimentі na laboratornih shchurah za gіrudovplivu

V eksperiment vzyato 40 laboratornih nelіnіynih bіlih shchurіv-samits ta їh priplodu (n=200) v dinamіtsі ontogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu. Tvarini buli podіlenі z vikoristannyam printsipu randomіzatsії na 2 pіdgrupi, kozhna z yakih mіstila po 20 shchurіv-samits:

kontrolna grupa shchurіv-samits ta їh priplodu v dinamіtsі ontogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu, yakі pіddavalisya korotkochasnomu fіksuvannyu;

doslіdna grupa shchurіv-samits, yakim zdіysnyuvali gіrudovpliv (robili chotirirazovu pristavku po 1 golodnіy MP, odin raz na tizhden): dvіchі do sparyuvannya (peredkoїtalniy perіod) ta dvіchі – pіslya sparyuvannya (pіslya koїtalniy perіod) і doslіdzhuvali pokazniki іmunnoї sistemi pіslya vigodovuvannya ta vіdsadki vіd nih їh priplodu, їh priplіd za gіrudovplivu v dinamіtsі ontogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu.

Manіpulyatsіyu pristavki MP provodili shvidko, shlyahom korotkochasnogo fіksuvannya tvarini (4-5 hv.) v rozroblenomu nami pristroї [229] na pogolenu zagrivkovu dіlyanku, pіslya prismoktuvannya povniy akt goduvannya trivav 30-35 hv. Pіslya vіdpadannya MP vіd tіla shchura ranku prisipali sterilnim poroshkom kreydi. Kozhen іz doslіdnih shchurіv pіslya pristavki MP perebuvav v іndivіdualnіy klіttsі do zagoєnnya ranki.

Stan іmunnoї sistemi samits harakterizuvali pіslya vigodovuvannya ta vіdsadki vіd nih їh priplodu. Stan іmunnoї sistemi priplodu harakterizuvali v dinamіtsі onotogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu.

Shema doslіdzhennya іmunotropnih efektіv vodno-solovogo ekstraktu medichnoї p’yavki Hirudo verbana v eksperimentі na laboratornih shchurah

V eksperiment vzyato 40 laboratornih nelіnіynih bіlih shchurіv-samits ta їh priplodu (n=200) v dinamіtsі ontogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu. Tvarini buli podіlenі z vikoristannyam printsipu randomіzatsії na 2 pіdgrupi, kozhna z yakih mіstila po 20 shchurіv-samits:

kontrolna grupa shchurіv-samits shlyahom korotkochasnogo fіksuvannya tvarini (4-5 hv.) vnutrіshnocherevno odin raz na tizhden vvodili 0,5 ml fіzіologіchnogo rozchinu za nastupnoyu shemoyu: dvіchі do sparyuvannya (peredkoїtalniy perіod) ta dvіchі – pіslya sparyuvannya (pіslya koїtalniy perіod).

doslіdna grupa samits — shchurіv, shlyahom korotkochasnogo fіksuvannya tvarini (4-5 hv.), samitsyam vnutrіshnocherevno vvodili 4 razi, odin raz na tizhden v ob’єmі 0,5 ml (kontsentratsіya bіlka 2 mg/ml) z kіntsevoyu kontsentratsієyu rechovini 5 mkg/g tvarini za nastupnoyu shemoyu: dvіchі do sparyuvannya (perikoїtalniy perіod) ta dvіchі – pіslya sparyuvannya (pіslya koїtalniy perіod) і doslіdzhuvali pokazniki іmunnoї sistemi pіslya pіslya vigodovuvannya ta vіdsadki vіd nih їh priplodu, їh priplіd za vplivu vodno-solovogo ekstraktu MP v dinamіtsі onotogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu.

Viznachennya morfometrichnih pokaznikіv tіla ta lіmfoїdnih organіv

Dlya viznachennya morfometrichnih pokaznikіv tіla tvarin vimіryuvali masu, dovzhinu tіla ta hvosta, okruzhnіst grudnoї klіtki ta zhivota. Masu tvarin vimіryuvali za dopomogoyu aptechnih vagіv. Rozmіri tіla vimіryuvali za dopomogoyu shtangentsirkulya. Masu lіmfoїdnih organіv vimіryuvali za dopomogoyu torsіynih vagіv.

Pіdgotovka zrazkіv bіologіchnogo materіalu

Otrimannya zrazka krovі dlya doslіdzhennya. U laboratornih shchurіv krov otrimuvali pіslya dekapіtatsії ta odrazu analіzuvali. Krov eksperimentalnih tvarin stabіlіzuvali geparinom (20 mkg/ml, «Spofa») [230].

Prigotuvannya vodno-solovogo ekstraktu z tіl kіlchetsіv. Vodno- soloviy ekstrakt іz tіl MP H. verbana otrimuvali za rozroblenim sposobom [231]. Dlya otrimannya vodno-solovogo ekstraktu z tіl MP brali 45 MP vіkom 7-8 mіsyatsіv, yakі goloduvali ne menshe 3-4 mіsyatsіv. Tіla H. verbana fragmentuvali nozhitsyami, fragmenti promivali zabuferenim (rN 7,2) fіzrozchinom vіd zalishkіv їzhі (krovі) v organah sistemi travlennya. Dalі chastki kіlchetsіv fragmentuvali v farforovіy stuptsі z kvartsevim pіskom. V otrimaniy

tkaninniy gomogenat dodavali fіzіologіchniy rozchin іz rozrahunku 1:10 і ekstraguvali BAR v holodilniku pri 4șS protyagom 12 godin іz perіodichnim strushuvannyam. Nadosad tsentrifuguvali v refrizheratornіy tsentrifuzі pri 1500 ob./hv. protyagom 30 hv. Dalі supernatant sterilіzuvali shlyahom propuskannya cherez bakterіalniy fіltr іz dіametrom por 0,23 mkm (Synpor), ampulyuvali v mіkroprobіrkah «Eppendorf» ta zberіgali pri temperaturі -20 șS do vikoristannya. Kontsentratsіyu bіlka (mkg/mkl) v ekstraktі viznachali za zagalnopriynyatim metodom Lourі [232-237]. Otrimanі pokazniki vikoristovuvali dlya rozrahunku stimulyuyuchoї dozi rechovini, pri testuvannі na tvarinah in vivo ta v kulturі leykotsitіv in vitro.

Otrimannya kіstkovogo mozku u tvarini. Pіslya dekapіtatsії shvidko viluchali stegnovі kіstki tvarin, ochishchali їh vіd prileglih m’yazіv za dopomogoyu sterilnoї marlі. Pіslya otrimannya kіstki tvarini obrіzali epіfіzi і rozrіzali kіstku po gorizontalnіy dovzhinі zdavlyuyuchi kіstku pіntsetom її vimivali ta promivali teplim gіpotonіchnim 0,9 % tsitratom natrіyu (37 °S), pіslya chogo vidalyali kіstku, a sumіsh perenosili u tsentrifuzhnі probіrki. vikoristovuyuchi dlya tsієї meti pasterіvsku pіpetku. Shmatochki kіstkovogo mozku podrіbnyuvali pіpetuvannyam [232-237].

Otrimannya bіomaterіalu lіmfoїdnih organіv u tvarin. Pіslya dekapіtatsії robili roztin tvarin, zabirali tsіlі lіmfoїdnі organi, yakі shvidko pіddavali fіksatsії u 10% formalіnі [239, 240].

Іmunologіchnі metodi doslіdzhennya

Otsіnka leykotsitarnogo skladu krovі

Kіlkіst leykotsitіv analіzuvali standartnoyu metodikoyu. Doslіdzhuvanu stabіlіzovanu antikoagulyantom venoznu krov rozvodili v 20 razіv. Dlya tsogo v lunku serologіchnogo planshetu vnosili 0,4 ml 5 % rozchinu otstovoї kisloti, pіdfarbovanogo kіlkoma kraplyami rozchinu metilenovogo sinogo (dlya

farbuvannya yader leykotsitіv), і dodavali 0,02 ml doslіdzhuvanoї krovі. Sumіsh retelno peremіshuvali pіpetkoyu ta zalishali na 1-2 hv. do povnogo lіzisu eritrotsitіv, pіslya chogo znov retelno peremіshuvali і zapovnyuvali neyu kameru Goryaєva, zalishali її v gorizontalnomu polozhennі na 1 hv. dlya osіdannya leykotsitіv. Leykotsiti pіdrahovuvali pіd mіkroskopom u 100 velikih kvadratah kameri Goryaєva pri malomu zbіlshennі (okulyar K7×, ob’єktiv 20×). Rozrahunok kіlkostі leykotsitіv provodili za formuloyu (2.1):

Χ=a×50, (2.1)

de Χ — chislo leykotsitіv u 1 mkl krovі;

a — chislo leykotsitіv u 100 velikih kvadratah [232, 235]. Rezultat virazhali u viglyadі ah109/l.

Mazki krovі dlya morfologіchnogo doslіdzhennya gotuvali za standartnim sposobom [235], viznachennya klіtin provodili pіd mіkroskopom [8, 240].

Analіz pofarbovanogo mazka krovі zdіysnyuvali pіd іmersіynim ob’єktivom (100×) mіkroskopa. Leykotsiti diferentsіyuvali za vіdpovіdnimi morfologіchnimi oznakami [237, 241], rahuvali 200 leykotsitіv. Pіslya zavershennya analіzu 200 leykotsitіv viznachali leykotsitarnu formulu — absolyutne ta vіdnosne spіvvіdnoshennya rіznih vidіv leykotsitіv.

Otsіnka prolіferativnoї aktivnostі lіmfotsitіv

Prolіferativnu aktivnіst lіmfotsitіv otsіnyuvali v tsіlnіy krovі za reaktsієyu blastnoї transformatsії lіmfotsitіv (RBTL) [8, 233, 234]. Postanovku RBTL zdіysnyuvali nastupnim chinom: brali tsіlnu krov stabіlіzovanu geparinom po 350 mkl ta dovodili do 2,5 ml zhivilnim seredovishchem (50 ml seredovishcha 199, 5 ml 10% embrіonalnoї telyachoї sivorotki, 15 mg glutamіnu, 119 mg Hepes, 50mkg/ml gentamіtsinu, 0,05 Mm 2-merkaptoetanolu). Rozlivali sumіsh u penіtsіlіnovі flakoni, yak pozitivniy kontrol vikoristovuvali pokazniki prolіferativnoї aktivnostі lіmfotsitіv, stimulovanih konkanavalіnom A (KonA, Nіmechchina) u dozі 10 mkg/ml.

Dlya doslіdzhennya vplivu MP na prolіferativnu aktivnіst lіmfotsitіv dodavali v probi vodno-soloviy ekstrakt z tіl N. verbana Carena, 1820 u dozі 5 mkg/ml. Stimulyuyucha doza vodno-solovogo ekstraktu іz tіl medichnoї p’yavki bula nami obrana za rezultatami poperednogo testuvannya.

Kultivuvannya provodili vprodovzh 24 god za temperaturi 37°S. Cherez 24 god kultivuvannya zrazki tsentrifuguvali (5 hv. pri 1500 ob./hv.), vіdbirali kulturalniy supernatant, a z osadu klіtin gotuvali tsitologіchnі preparati, fіksuvali metanolom, farbuvali za Romanovskim-Gіmze іz nastupnim diferentsіyuvannyam u pіdkislenіy solyanoyu kislotoyu distilovanіy vodі, shlyahom їh mittєvogo zanurennya u vіdpovіdnih rozchinah.

Prolіferativnu aktivnіst lіmfotsitіv otsіnyuvali morfologіchnim metodom іz oblіkom 300 – 400 lіmfotsitіv, pochinayuchi vіd pochatku «shchіtochki» do osnovi preparatu. Aktivovanimi vvazhali: malі, serednі ta velikі blasti. Lіmfotsiti z morfologіchnimi oznakami apoptozu (tseyozis plazmolemi, vakuolіzatsіya yadra і tsitoplazmi, karіoreksis yadra ta іn.) ta nekrozu (oksifіlnі plyami) takozh vіdnosili do aktivovanih [8].

Viznachennya fagotsitarnoї aktivnostі neytrofіlіv

Fagotsitarnu aktivnіst neytrofіlіv (FAN) otsіnyuvali v testі z drіzhdzhami (Saccharomyces cerevisiae) za rozroblenim nami metodom [242]. Postanovku reaktsії fagotsitozu provodili takim chinom: nanosili tsіlnu krov, stabіlіzovanu geparinom v obsyazі 200 mkl na bіlkovanі predmetnі skeltsya, poperedno obroblenі 20 % rozchinom pulmovanoї plazmi krovі, dodavali do neї prigotovanu 1 % suspenzіyu drіzhdzhіv u spіvvіdnoshennі 1:1; staranno peremіshuvali pіpetuvannyam. Іnkubuvali sumіsh u vologіy kamerі v termostatі pri temperaturі 37° S, vprodovzh 90-95 hv. v umovah strushuvannya, pіslya іnkubatsії predmetnі skeltsі oberezhno zanuryuvali u 2 portsії fosfatno- solovogo rozchinu pri rN 7,4, visushuvali їh na povіtrі pri kіmnatnіy temperaturі, fіksuvali protyagom 10-15 hv. u metanolі; farbuvali predmetnі

skeltsya 15 % rozchinom farbi Romanovskogo-Gіmzi [240] protyagom 40-45 hv.; promivali zrazki u portsії distilovanoї vodi, diferentsіyuyuvali klіtini u NSl; promivali zrazki u 2 portsіyah distilovanoї vodi.

Pіdrahovuvali 200 neytrofіlіv za dopomogoyu mіkroskopu z vikoristannyam іmersіynogo ob’єktivu (ob’єktiv 100×, okulyar K7×. Pіdrahovuvali kіlkіst fagotsitіv іz drіzhdzhami ta bez nih, takozh vrahovuvali kіlkіst poglinutih drіzhdzhіv na 1 neytrofіl.

Vivchali nastupnі pokazniki FAN: fagotsitarniy іndeks (FІ) — vіdsotok neytrofіlіv, yakі berut uchast u fagotsitozі, vіd їh zagalnoї kіlkostі; fagotsitarne chislo (FCh) — serednya kіlkіst mіkroorganіzmіv, poglinutih odnim neytrofіlom [8, 235].

Doslіdzhennya oksidativnogo metabolіzmu neytrofіlіv

Oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv (OMN) otsіnyuvali v testі z dodavannyam nіtrosinogo tetrazolіyu (NST) za standartnim metodom ta dodavannyam drіzhdzhіv (Saccharomyces cerevisiae), yak stimulyatora fagotsitarnoї aktivnostі neytrofіlіv [233, 234].

Postanovku reaktsії OMN provodili takim chinom: u lunku plansheta dlya serologіchnih doslіdzhen dozatorom vnosili po 0,05 ml tsіlnoї krovі, stabіlіzovanoї geparinom u dvі lunki; v pershu dodavali 0,05 ml NST; v drugu 0,05ml NST ta 0,05 ml 1% suspenzії drіzhdzhіv; staranno peremіshuvali pіpetuvannyam. Іnkubuvali v termostatі 30 hv. za temperaturi 37°S, іz perіodichnim strushuvannyam kozhnі 10 hv., pіslya chogo gotuvali mazki; fіksuvali ta farbuvali їh 1% rozchinom safranіnu 20 hv. [234].

Pіdrahovuvali 200 neytrofіlіv za dopomogoyu mіkroskopu z vikoristannyam іmersіynogo ob’єktivu (ob’єktiv 100×, okulyar K7×).

Viznachali kіlkіst klіtin, shcho mіstyat granuli sinogo koloru ta virahovuvali їh vіdsotok vіd zagalnoї kіlkostі klіtin [234].

Otsіnka pokaznikіv gemogrami

Kіlkіst eritrotsitіv viznachali standartnoyu metodikoyu. V suhu chistu probіrku vnosili 4 ml rozchinu hloridu natrіyu, kudi vnosili 0,02 ml tsіlnoї krovі shchura. Vmіst probіrki staranno zmіshchuvali. Odnu kraplyu prigotovanoї suspenzії vnosili v shchіlinu kameri, shcho utvorilasya mіzh sklom і kameroyu. Kameru zalishali na 1 hv. Dlya osіdannya formenih elementіv. Eritrotsiti pіdrahovuvali pіd mіkroskopom u 5 velikih kvadratah kameri Goryaєva po dіagonalі (5h16=80 malih kvadratіv) pri malomu zbіlshennі (okulyar K7×, ob’єktiv 20×). Rezultat otrimuvali shlyahom mnozhennya chisla eritrotsitіv v 5 velikih kvadratah (80 malih) na 1010, pri tsomu rezultat virazhali v kіlkostі klіtin na 1 l krovі (h1012/l) [233, 234].

Gemoglobіn viznachali standartnoyu metodikoyu. V probіrku vnosili 5 ml zazdalegіd vigotovlenogo robochogo rozchinu. V tsyu zh probіrku vnosili 0,02 ml krovі, sumіsh negayno peremіshuvali. Cherez 10 hv. vimіryuvali optichnu gustinu probi proti robochogo rozchinu pri dovzhinі hvilі 540-546 nm, kyuvetka 1 sm. Kontsentratsіyu gemoglobіnu rozrahovuvali za formuloyu: gemoglobіn (g/l) = 367,7hA1, de A1 – ekstinktsіya probi. Pri tih zhe umovah, yak pri vimіryuvannі probi, pryamo v kyuvetku vlivali vmіst ampuli z gemoglobіnovim standartom ta vimіryuvali optichnu gustinu (A2). Kontsentratsіyu gemoglobіnu rozrahovuvali za formuloyu: gemoglobіn (g/l) = a h A1/A2, de a – kontsentratsіya gemoglobіnu v g/l v gemoglobіnovomu standartі, yakiy vkazaniy na etikettsі ampuli іz naboru; 251- rozvedennya krovі [232, 234].

Otsіnka prolіferativnoї aktivnostі kіstkovogo mozku tvarini

Prolіferativnu aktivnіst kіstkovogo mozku otsіnyuvali za mіtotichnim іndeksom. Kіstkoviy mozok v 1 ml 0,9% tsitratu natrіyu іnkubuvali na vodyanіy banі 10 hv. pri 37° S, pіslya іnkubatsії klіtini osadzhuvali tsentrifuguvannyam uprodovzh 5 hv. pri 1000 ob./hv., vіdbirali nadosad, do osadu dodavali 3 ml

fіksatoru Kornua (3 chastini metilovogo spirtu ta 1 chastina kontsentrovanoї uksusnoї kisloti), peremіshuvali і stavili u holodilnik na 20-30 hv., tsentrifuguvali ta zamіnyuvali fіksator, zalishayuchi na dobu u holodilniku. Pіslya tsogo gotuvali tsitologіchnі preparati, visushuvali їh ta farbuvali uprodovzh 40 hv. za Romanovskim-Gіmze.

Analіzuvali 3000 klіtin, viznachali tі, shcho znahodyatsya u mіtozі. Mіtotichniy іndeks virazhali v promіle — kіlkostі mіtozіv na 3000 klіtin [232, 234].

Gіstologіchnі doslіdzhennya

Mіkromorfometrichne doslіdzhennya lіmfoїdnih organіv (selezіnki ta timusu) provodili u samits — shchurіv ta їh priplodu v dinamіtsі onotogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu za vplivu vodno-solovogo ekstraktu ta slini MP. Vidalenі lіmfoїdnі organi (selezіnku ta timus) fіksuvali v 10% rozchinі formalіnu u posudі z matovogo skla, zberіgali pri kіmnatnіy temperaturі 2-3 dobi do pochatku gіstologіchnih doslіdіv. Dalі selezіnku ta timus za standartnoyu gіstologіchnoyu metodikoyu zalivali v parafіnovі bloki, z yakih vigotovlyali mіkrotomnі serіynі zrіzi tovshchinoyu 6 mkm. Serіynі zrіzi robili z vikoristannyam mіkrotoma Thermo Scientific HM 325 ta farbuvali gematoksilіn-eozinom za standartnoyu metodikoyu [238, 239].

Analіzuvali gіstologіchnі osoblivostі bіloї pulpi selezіnki – ploshchu ta dіametr lіmfoїdnih folіkulіv ta tsentralnih arterіy і kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2), u timusі – kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) v kіrkovіy ta mozkovіy rechovinі.

Morfometrichnі ta tsitologіchnі doslіdzhennya provodili bezposeredno na gіstologіchnih preparatah іz vikoristannyam mіkroskopu Carl Zeiss Primo Star. Mіkrofotografії gotuvali za dopomogoyu mіkroskopu PrimoStar iLED ta fotokameri Axio CamERc5s («ZEISS», Nіmechchina), yakі buli proanalіzovanі za dopomogoyu programi dlya mіkroskopії ZEISS ZEN 2011.

Statistichna obrobka otrimanih rezultatіv

Statistichnu obrobku otrimanih danih provodili z vikoristannyam parametrichnih statistichnih metodіv (t-kriterіy St’yudenta), poperedno perevіrivshi vibіrki na normalnіst rozpodіlu, pri tsomu znachennya v tablitsyah predstavlenі u viglyadі H ± SE, de H – vibіrkove serednє, SE – standartna pomilka serednogo, za dopomogoyu paketu prikladnih program Microsoft XP «Exsel» ta IBM SPSS Statistics 21,0 (USA). Vіdmіnnostі vvazhali dostovіrnimi pri rіvnі znachimostі r < 0,05 (Lakin, 1990; Dunn, Clark, 2009). Viyavlennya zv’yazku mіzh pokaznikami otsіnyuvali za rezultatami korelyatsіynogo analіzu; koefіtsієnt korelyatsії Pіrsona (r) vikoristovuvali dlya otsіnki zv’yazku mіzh kіlkіsnimi pokaznikami. [8, 243, 244].

ROZDІL 3

VPLIV SLINI MEDIChNOЇ P’YaVKI, ZASTOSOVANOЇ SAMITsYaM ShchURІV U PERED- TA PІSLYa KOЇTALNOMU PERІODAH, NA ЇH ІMUNNU REAKTIVNІST TA ІMUNNIY STATUS PRIPLODU V

DINAMІTsІ POSTEMBRІONALNOGO ONTOGENEZU.

Eksperimentalnі doslіdzhennya tsogo rozdіlu prisvyachenі vivchennyu gіrudologіchnogo vplivu medichnoї p’yavki vidu Hirudo verbana u peredkoїtalnomu ta pіslya koїtalnomu perіodah na kіlkіsnі ta funktsіonalnі pokazniki leykotsitіv periferichnoї krovі, prolіferativnu aktivnіst kіstkovogo mozku, fіzichnі parametri tіla, morfometrichnі, morfologіchnі ta tsitologіchnі pokazniki lіmfoїdnih organіv іmunnoї sistemi samits shchurіv ta їh priplodu v dinamіtsі postembrіonalnogo onotogenezu: na 1, 15, 30, 45 ta 60-tu dobu.

Pri vsіh eksperimentalno-klіnіchnih doslіdzhennyah stanu organіzmu obov'yazkovo v pershu chergu doslіdzhuyut gematologіchnі ta leykotsitarnі pokazniki krovі, yakі vіdobrazhayut gomeostatichniy stan organіzmu na moment obstezhennya. Masovі ta lіnіynі pokazniki tіla tezh vіdobrazhayut fіzіologіchnі osoblivostі rozvitku doslіdzhuvanogo [245, 246]. Doslіdzhennya kіlkіsnih ta funktsіonalnih pokaznikіv krovі v kompleksі z obstezhennyam fіzichnih parametrіv tіla tvarini dozvolyaє viyaviti prihovanі zmіni v organah і tkaninah, viznachiti uskladnennya, diferentsіyuvati zahvoryuvannya, otsіniti funktsіonalniy stan okremih organіv і sistem, kontrolyuvati efektivnіst lіkuvalnih і profіlaktichnih zahodіv, prognozuvati rezultat zahvoryuvannya. Krov, yak odna іz bіologіchnih rіdin organіzmu vіdpovіdaє yakіsnimi і kіlkіsnimi zmіnami svogo skladu na bud-yakі ekzogennі ta endogennі vplivi, a tomu є svoєrіdnim bіomarkerom, yakiy dozvolyaє viznachiti zagalniy stan organіv і sistem ta otsіniti perebіg osnovnih obmіnnih protsesіv. Same tomu doslіdzhennya kіlkіsnih ta funktsіonalnih pokaznikіv krovі, v kompleksі z obstezhennyam fіzichnih parametrіv tіla tvarini dozvolyaє vstanoviti perehіd fіzіologіchnogo

stanu organіzmu v patologіchniy, zokrema і za dії na nogo ekzogennih faktorіv [247].

3.1. Gematologіchnі pokazniki, morfometrichnі harakteristiki tіla ta lіmfoїdnih organіv priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі za gіrudovplivu statevozrіlih samits shchurіv u peredkoїtalnomu ta pіslya koїtalnomu perіodah

U doslіdnih samits shchurіv, yakі buli vivedenі z eksperimentu pіslya vigodovuvannya ta vіdsadki vіd nih їh priplodu, u bіlshostі termіnah zbіlshuvalisya vsі fіzichnі parametri tіla (tabl. 3.1), ale naybіlsha amplіtuda prirostu vіdznachalasya dlya pokaznikіv masi tіla (tabl. 3.1), shcho mabut moglo vіdbutisya zarahunok pіdvishchennya masi lіmfoїdnih organіv. Takozh, slіd vіdmіtiti, shcho samitsі v serednomu narodzhuvali bіlshu kіlkіst priplodu (9- 12 shchuryat), voni buli bіlsh aktivnіshі, v porіvnyanі z kontrolnoyu grupoyu (6- 7°shchuryat).

61

Tablitsya 3.1

Fіzichnі parametri tіla samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі pіslya gіrudovplivu

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

62

Zastosuvannya gіrudovplivu u peredkoїtalnomu ta pіslya koїtalnomu perіodah samitsyam, bulo asotsіyovane zі zbіlshennyam masi їh priplodu v dinamіtsі postnatalnogo ontogenezu. Naybіlshoyu mіroyu masa priplodu u tvarin, shcho zaznali GV, vіdrіznyalasya vіd takoї u kontrolnih tvarin u pіdsisnomu perіodі, tobto na 15-tu dobu (15,2%) ta v perіod pochatku (na 30-tu dobu – 24,2%), a takozh kіntsya statevogo dozrіvannya (na 60 dobu–13,8%).

Otrimanі danі mozhut vkazuvati pro pozitivniy efekt GV na efektivnіst grudnogo vigodovuvannya ta formuvannya gormonalnih sistem priplodu.

Pri analіzі lіmfoїdnih organіv (timusu ta selezіnki) samits shchurіv, kotrі zaznali GV u perikoїtalnomu perіodі, zareєstrovano zbіlshennya pokaznikіv masi timusu na 34,5% ta selezіnki – 19,8% (r < 0,05) (tabl. 3.2).

Pozitivnі zmіni morfometrichnih parametrіv lіmfoїdnih organіv pri іmunostimulyatsії porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu tvarin zareєstrovano і іnshimi avtorami [248-250].

U priplodu rіznogo perіodu ontogenezu zareєstrovane zbіlshennya usіh morfometrichnih pokaznikіv lіmfoїdnih organіv (tabl.3.2). Maksimalne zbіlshennya reєstruєtsya pri analіzі їh masi. Pri analіzі timusu: na 15 dobu – 28,12%, na 30 dobu – 49,83%, na 45 dobu 16,87%. Analіzuyuchi pokazniki masi

selezіnki: na 15 dobu – 50,39%, na 30 dobu – 49,78%, na 45 dobu – 54, 81%

(r°<°0,05) (tabl. 3.2).

Tablitsya 3.2

Morfometrichnі pokazniki lіmfoїdnih organіv samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі pіslya gіrudovplivu

Prodovzhennya tablitsі 3.2

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Zastosuvannya GV samitsyam shchurіv u peredkoїtalniy ta pіslya koїtalniy perіodah, sprichinyalo zmіni kіlkіsnih pokaznikіv leykotsitіv periferichnoї krovі, eritrotsitіv ta vmіstu gemoglobіnu (ris.3.1, A, B, V). Kіlkіst leykotsitіv u krovі samits, kotrі zaznali GV, bula zbіlshena na 54%, kіlkіst eritrotsitіv

– na 24%, vmіst gemoglobіnu – na 16% (r < 0,05). U toy chas, yak leykotsitarna formula krovі zalishalasya v mezhah fіzіologіchnih norm (tabl. 3.3).

Risunok 3.1. Gematologіchnі pokazniki samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі pіslya gіrudovplivu. A – absolyutna kіlkіst leykotsitіv, B – absolyutna kіlkіst eritrotsitіv, V – vmіst gemoglobіnu; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

U priplodu rіznogo perіodu ontogenezu kontrolnoї grupi doslіdzhenі pokazniki gemogrami znahodilisya v referentnih mezhah dlya danogo vіku [187,°188, 236]. U potomstva samits, kotrі zaznali GV, zareєstrovano zbіlshennya absolyutnoї kіlkostі tsirkulyuyuchih leykotsitіv na rannіh etapah postnatalnogo ontogenezu, a takozh zbіlshennya vmіstu gemoglobіnu, statistichno vіrogіdne lishe do dosyagnennya tvarinami pubertatnogo perіodu.

Tablitsya 3.3

Leykotsitarna formula krovі samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі pіslya gіrudovplivu

Prodovzhennya tablitsі 3.3

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Slіd vіdmіtiti, shcho, nezvazhayuchi na vіrogіdne zbіlshennya kіlkіsnogo pokaznika tsirkulyuyuchih leykotsitіv u priplodu tvarin, kotrі zaznali GV v peredembrіonalniy ta embrіonalniy perіodah rozvitku, vіdsutnє vіdhilennya vіd fіzіologіchnoї normi u leykotsitarnіy formulі krovі. U samits ta priplodu bula neznachna tendentsіya do zbіlshennya eozinofіlіv, shcho mozhe svіdchiti pro іmunologіchnu vіdpovіd na ektoparazitizm. Zvіsno, v zahistі vіd eukarіotichnih parazitіv aktivnu uchast, okrіm іnshih klіtin, vіdіgrayut eozinofіli.

Poglinalna aktivnіst ta oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv krovі samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі

Zbіlshennya chastki aktivovanih do fagotsitozu tsirkulyuyuchih neytrofіlіv

– oznaka їh prozapalnoї aktivnostі. Pri analіzі tsogo pokaznika u samits shchurіv, shcho zaznali GV u peredkoїtalnomu ta pіslya koїtalnomu perіodah, bulo zareєstrovano dostovіrne zbіlshennya yogo chislovih znachen. Analogіchno viyavleno і u priplodu tsih tvarin u rannіy postnatalniy perіod, FІ dosyagav statistichnogo znachushchogo rіvnya u samits (na 37,49%) ta u їh priplodu na 1 dobu (na 12,89%) doslіdzhennya, a FCh na 45 (na 16,37%) ta 60-tu (na 22,42%) dobu (ris. 3.2, A, B). Takі zmіni pokaznikіv fagotsitarnoї aktivnostі neytrofіlіv pov’yazanі z aktivatsієyu vrodzhenogo іmunіtetu pіd vplivom MP, і vіdpovіdayut danim іnshih avtorіv [1, 12, 14].

Risunok 3.2. Fagotsitarna aktivnіst neytrofіlіv krovі samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі pіslya gіrudovplivu. A – fagotsitarniy іndeks, B – fagotsitarne chislo; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Rezultati doslіdzhennya OMN u samits, yakі zaznali GV, ta їh priplodu pokazali, shcho pokazniki spontannogo NST-testu buli vіrogіdno bіlshimi u samits (na 29,80%) ta її priplodu na vsіh termіnah doslіdzhennya porіvnyano z kontrolem: na 15 (na 37,84%), 30 (na 20,64%), 45 (na 21,42%) ta 60-tu (na 29,14%) dobu, take zh zbіlshennya zareєstrovane pri analіzі pokaznikіv stimulovanogo NST-testu: u doslіdnih samits viyavleno yogo zbіlshennya (na 20,49%) ta u їh priplodu na 15 dobu (na 33,73%) ontogenezu (ris. 3.3, A, B).

Risunok 3.3. Oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv krovі samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі pіslya gіrudovplivu. A – NST spontaniy, B – NST stimulovaniy; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Otrimanі danі svіdchat pro pozitivniy vpliv MP na oksidativniy metabolіzm polіmorfnooyadernih fagotsitіv ta metabolіchniy rezerv tsієї їh funktsії. Slіd zaznachiti, shcho stimulyatorniy efekt na oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv sposterіgavsya u potomstva navіt u vіddalenі termіni pіslya provedennya GV u samits.

Prolіferativna aktivnіst lіmfotsitіv krovі samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі

Pro funktsіonalnu aktivnost T- і V-lіmfotsitіv sudyat po RBTL z vikoristannyam mіtogenіv. Stimulovana blastna transformatsіya lіmfotsitіv z roslinim mіtogenom KonA, harakterizuє funktsіonalnu zdatnіst T- lіmfotsitіv do transformatsії ta rozmnozhennya pіd vplivom alergenіv, antigenіv ta mіtogenіv. Tim samim, RBTL daє zmogu svoєchasno viyaviti porushennya adaptivnoї lanki іmunіtetu ta dіagnostuvati zahvoryuvannya.

Pіdvishchena spontanna prolіferatsіya lіmfotsitіv (blasttransformatsіya) mozhe buti u obstezhenogo, yakiy perenіs bagatokratnі perelivannya krovі, hvorіє alergіchnimi ta autoіmunnimi zahvoryuvannyami, pri bakterіalnih ta vіrusnih іnfektsіyah, a takozh u novonarodzhenih. Znizhennya prolіferativnoї vіdpovіdі na mіtogen KonA svіdchit pro nayavnіst іmunodefіtsitu. Nizka vіdpovіd v RBTL mozhe korelyuvati z defіtsitom T-klіtin v periferichnіy krovі abo іz zmіnoyu pokaznika CD4/CD8 na korist klіtin-regulyatorіv CD25. V deyakih vipadkah (napriklad, v perіod vіdnovlennya pіslya opromіnennya abo іntensivnoї hіmіoterapії) nizka vіdpovіd na T-klіtinnі mіtogeni mozhe buti pov'yazana z vikidom v periferichnu krov velikoї kіlkostі nezrіlih T-klіtin. Nizka vіdpovіd v RBTL mozhe buti takozh ozumovlena porushennyam produktsії takih lіmfokіnіv yak ІL-1 і ІL-2 [251-253].

U statevozrіlih samits shchurіv zareєstrovane znachne zbіlshennya vіdsotku blasttransformovanih lіmfotsitіv pri stimulyatsії roslinnim mіtogenom ta vodno-solovim ekstraktom medichnoї p’yavki (ris. 3.4) porіvnyano zі spontannimi kulturami u doslіdnih ta kontrolnih grupah tvarin (r < 0,05). Tak, u kontrolnіy grupі na stimulyatsіyu KonA sposterіgali zrostannya blasttransformovanih lіmfotsitіv, yake stanovilo 65,20 % vіdnosno spontannіy kulturі, pri stimulyatsії ekstraktom tkanin MP – 75,13%, a u doslіdnіy grupі pri stimulyatsії KonA zrostannya blasttransformovanih lіmfotsitіv na 51,87 %, pri stimulyatsії ekstraktom tkanin MP na 65,32% vіdnosno spontannim. Pri doslіdzhennі priplodu u kontrolnih grupah znachne pіdvishchennya na stimulyatsіyu KonA (r < 0,05), a pri stimulyatsії ekstraktom tkanin MP, kultura statistichno ne vіdrіznyalas vіd spontannih kultur. Pri porіvnyannі grup mіzh soboyu, u doslіdnoї grupi, u vsіh kulturah krovі statevozrіlih samits ta їh priplodu na vsіh etapah rozvitku, znachne zbіlshennya blastnotransformovanih lіmfotsitіv, porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu tvarin (r < 0,05). U doslіdі RBTL na stimulyatsіyu ekstraktom tkanin MP nablizhalisya do pokaznikіv, yak na roslinnomu lektinі KonA. RBTL morfologіchno vіdrіznyalasya. Blasti, stimulovanі roslinnim lektinom, buli tipovі za morfologієyu. Pri

stimulyatsії ekstraktom tkanin MP blasti mali nedostatno rozvinenu tsitoplazmu ta znizhenu її bazofіlnіst, yak rezultat nedostatnogo rozvitku bіlok-sintetichnoї sistemi. U kulturah, v yakі dodavali BAR MP stimulovanі lіmfotsiti mali priznaki apoptozu. V takih kulturah takozh zustrіchalis nekrotichnі lіmfotsiti u viglyadі difuznih oksifіlnih plyam. Apoptoz ta nekroz lіmfotsitіv mozhe svіdchiti pro protizapalnu dіyu p’yavki.

Risunok 3.4. Prolіferativna aktivnіst lіmfotsitіv krovі samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі pіslya gіrudovplivu. Spontana

bez dodavannya stimulyatorіv, Kon A – kultura z dodavannyam roslinnogo mіtogenu, ekstrakt tkanin MP – kultura z dodavannyam vodno-solovogo ekstraktu Hirudo verbana; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz spontannimi kulturami kontrolnoї grupi, # – r< 0,05 porіvnyano іz Kon A kulturami kontrolnoї grupi, 0 – r < 0,05 porіvnyano іz ekstrakt tkanin MP kontrolnoї grupi.

Mіtotichniy іndeks kіstkovogo mozku samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі

Dlya harakteristiki aktivnostі gemopoezu viznachayut prolіferativnu aktivnіst kіstkovogo mozku. U kіstkovomu mozku sered rіznih stadіy klіtin diferentsіatsії znahodyatsya zazvichay prolіferuyuchі klіtini. Chim molodshі elementi eritropoezu і leykopoezu, tim vishche їh mіtotichniy іndeks. Velichina mіtotichnogo іndeksu harakterizuє funktsіonalnu aktivnіst kіstkovogo mozku. Zbіlshennya abo zmenshennya mіtotichnogo іndeksu, svіdchit pro porushennya morfofunktsіonalnogo stanu pervinnogo organu іmunnoї sistemi (kіstkovogo mozku).

Pri doslіdzhennі prolіferativnoї aktivnostі klіtin kіstkovogo mozku vіdmіcheno zbіlshennya mіtotichnogo іndeksu u samits shchurіv ta їh priplodu na vsіh termіnah doslіdu (ris.3.5).

Risunok 3.5. Prolіferativna aktivnіst kіstkovogo mozku samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі pіslya gіrudovplivu. n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

U doslіdnoї grupi samits mіtotichniy іndeks buv pіdvishcheniy na 32,6% porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu tvarin. U їh priplodu maksimalne pіdvishchennya mіtotichnogo іndeksu zareєstrovano na pershu dobu – 50,9%, porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu tvarin. Dostovіrne pіdvishchennya prolіferativnoї aktivnostі klіtin kіstkovogo mozku sposterіgali і u іnshі termіni sposterezhennya: na 15-tu dobu (na 29,1%) ta 45-tu dobu (na 32,2%) (r < 0,05), tendentsіya do zbіlshennya na 30-tu dobu (na 42,0%) ta na 60-tu dobu (na 25,2%) porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu tvarin.

Tsitomorfologіchnі pokazniki selezіnki ta timusu statevozrіlih samits shchurіv ta їh priplodu v postembronalnomu ontogenezі. Korelyatsіya mіzh pokaznikami masi tіla ta lіmfoїdnih organіv statevozrіlih samits shchurіv ta їh priplodu v postembronalnomu ontogenezі

Pri analіzі bіloї pulpi selezіnki u samits shchurіv vіdnosno kontrolnoї grupi tvarin zbіlshuєtsya ploshcha (na 23,22 %) ta kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) (na 18,86%) lіmfoїdnogo folіkula, zbіlshuєtsya ploshcha (na 16,41%), dіametr (na 8,66%) ta tovshchina (na 34,54%) tsentralnih arterіy (tabl.3.4, ris. 3.6).

1 – Kontrol 45 doba LF 2 – Gіrudovpliv 45doba LF

3 – Kontrol 45 doba selezіnka 4 – Gіrudovpliv 45doba selezіnka

5 – Kontrol 60 doba LF 6 –- Gіrudovpliv 60 doba LF

7 – Kontrol 60 doba selezіnka 8 – Gіrudovpliv 60 doba selezіnka Risunok 3.6. Gіstologіchniy preparat selezіnki priplodu samits shchurіv,

kotrі zaznali vplivu Hirudo verbana u pered- ta postkoїtalnomu perіodah (1, 2, 5, 6 zbіlshennya – h 600, 3, 4, 7, 8 – h100). Primіtka: a – lіmfoїdniy folіkul, b – arterіya, LF- lіmfoїdniy folіkul; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Taku zh tendentsіyu do zbіlshennya pokaznikіv lіmfoїdnogo folіkula vіdmіcheno pri analіzі їh priplodu: na 15 dobu – ploshcha (na 42,19%), dіametr (na 30,50%) LF ta kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) (na 35,77%); na 30 – ploshcha (na 19,44%), dіametr (na 15,31%) LF ta kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) (na 48,25%); na 45 – ploshcha (na 37,26%) ta kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) (na 32,47%); na 60-tu – ploshcha (na 50,52%), dіametr (na 12,54%) ta kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) (na 41,25%).

Pri doslіdzhenі tsentralnih arterіy u lіmfoїdnomu folіkulі tendentsіya do zbіlshennya їh ploshchі, dovzhini ta tovshchini vіdmіchali u samok ta її priplodu na 15 ta 60-tu dobu.

Pri analіzі timusu oboh grup samok shchurіv, zareєstrovana yogo іnvolyutsіya, a u timusі priplodu, yak v kіrkovіy rechovinі, tak і mozkovіy, zbіlshuєtsya kіlkіst klіtin na odinitsyu ploshchі, perevazhannya kіrkovoї rechovini timusu nad mozkovoyu, shcho svіdchit pro stimulyuyuchiy vpliv slini Hirudo verbana na lіmfoїdnі organi (selezіnku ta timus) іmunnoї sistemi doslіdzhuvanih shchurіv.

Doslіdzhuyuchi kіrkovu rechovinu timusu priplodu shchurіv, vіdmіcheno zbіlshennya kіlkostі klіtin na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) na 15 dobu (17,00%), 30 dobu (30,42%), 45 dobu (20,35%) ta 60-tu dobu (36,72%) (ris. 3.7).

Pri doslіdzhennі mozkovoї rechovini zbіlshuєtsya kіlkіst klіtin na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) na 15 (6,64%), 30 (3,59%) ta 45-tu (5,45%) dobu

(ris.° 3.7).

Tablitsya 3.4

Morfologіchnі pokazniki bіloї pulpi selezіnki samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі

Prodovzhennya tablitsі 3.4

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Risunok 3.7. Kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) rechovin timusu priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі vіd statevozrіlih samitsya, yakі pіddavalisya gіrudovplivu u peredkoїtalnomu ta pіslyakoїtalnomu perіodah. A – korkova rechovina, B – mozkova rechovina, n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Analіz korelyatsіynih vzaєmozv’yazkіv mіzh pokaznikami masi tіla ta lіmfoїdnih organіv priplodu shchurіv, kotrі zaznali gіrudovplivu u perikoїtalnomu perіodі, daє uyavlennya pro vzaєmozv’yazok mіzh zagalnim morfogenezom ta morfogenezom v іmunnіy sistemі tsih tvarin. Otrimanі nami rezultati zasvіdchili pozitivniy vpliv bіologіchno aktivnih medіatorіv medichnoї p’yavki, otrimanih samitsyami, na zagalniy morfogenez ta morfogenez lіmfoїdnih organіv priplodu. U priplodu samits doslіdnoї grupi viyavleno garmonіzatsіyu rozvitku timusu і selezіnki, porіvnyano z novonarodzhenimi shchurami kontrolnoї grupi, pro shcho svіdchat pіdvishchenі pokazniki pozitivnogo korelyatsіynogo vzaєmozv’yazku mіzh іndeksami masi tsih organіv (tabl. 3.5).

Tablitsya 3.5

Korelyatsіya mіzh pokaznikami masi tіla ta lіmfoїdnih organіv statevozrіlih samits shchurіv ta їh priplodu v postembronalnomu ontogenezі, r

Primіtka: * – dostovіrniy korelyatsіyniy vzaєmozv`yazok mіzh pokaznikami.

Dostovіrnih vіdmіnnostey mіzh pokaznikami korelyatsіynogo vzaєmozv’yazku mіzh zagalnim pokaznikom masi ta pokaznikami masi analіzovanih lіmfoїdnih organіv u priplodu samits kontrolnoї і doslіdnoї grup nami ne viyavleno. Slіd vіdmіtiti vtratu pozitivnogo z odnochasnim formuvannyam pomіrnogo

negativnogo korelyatsіynogo zv’yazku mіzh pokaznikami masi lіmfoїdnih organіv ta mіzh zagalnim pokaznikom masi tіla і pokaznikom masi selezіnki u samits, shcho zaznali gіrudovplivu.

ROZDІL 4

VPLIV VODNO-SOLOVOGO EKSTRAKTU HIRUDO VERBANA, ZASTOSOVANOGO SAMITsYaM ShchURІV U PERED- TA PІSLYa

KOЇTALNOMU PERІODAH, NA ЇH ІMUNNU REAKTIVNІST TA ІMUNNIY STATUS PRIPLODU V DINAMІTsІ

POSTEMBRІONALNOGO ONTOGENEZU

Eksperimentalnі doslіdzhennya tsogo rozdіlu prisvyachenі vivchennyu vplivu vodno-solovogo ekstraktu іz tіl medichnoї p’yavki vidu Hirudo verbana u peredkoїtalnomu ta pіslya koїtalnomu perіodah laboratornim statevozrіlim samitsyam shchurіv ta їh priplodu v dinamіtsі postembrіonalnogo onotogenezu, na tіzh pokazniki, yak pri gіrudologіchnomu vplivі.

Gematologіchnі pokazniki, morfometrichnі harakteristiki tіla ta lіmfoїdnih organіv priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі za vplivu vodno-solovono ekstraktu Hirudo verbana statevozrіlim samitsyam shchurіv u peredkoїtalnomu ta pіslya koїtalnomu perіodah

Pri doslіdzhenі statevozrіlih samits shchurіv, yakі buli vivedenі z eksperimentu pіslya vigodovuvannya ta vіdsadki vіd nih priplodu, v tsіlomu ne viklikalo іstotnih zmіn u prirostі masi tіla їh priplodu ta pokaznika masi lіmfoїdnih organіv v porіvnyannі z kontrolnoyu grupoyu tvarin tabl. 4.1 ta tabl. 4.2. Tіlki u priplodu doslіdzhenih samits shchurіv na 15-tu dobu dosovіrne zbіlshennya masi tіla na 13,08% ta 30-tu dobu – 26,75% tabl. 4.1.

Slіd vіdmіtiti, shcho samitsі takozh, yak pri gіrudologіchnomu vplivі u serednomu narodzhuvali bіlshu kіlkіst priplodu (9-11 shchuryat), voni buli tezh bіlsh aktivnіshі, v porіvnyanі z kontrolnoyu grupoyu (5-6 shchuryat).

84

Tablitsya 4.1

Fіzichnі parametri tіla samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі za vplivu ekstraktu MP

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

85

Pri analіzі lіmfoїdnih organіv іmunnoї sistemi doslіdnih statevozrіlih samits zareєstrovane dostovіrne zbіlshennya vsіh morfometrichnih pokaznikіv organіv porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu (tabl.4.2).

U їh priplodu takozh, yak і u samits, suprovodzhuvalosya pozitivne zbіlshennya pokaznikіv lіmfoїdnih organіv (tabl.4.2). Tak, pіd vplivom MP u porіvnyannі z kontrolem, dostovіrno zbіlshuvalasya masa timusu: na pershu dobu ta 30-tu na dobu (na 17,97%) ta masa selezіnki: na 15-tu dobu (na 7,98%) ta 30- tu dobu (na 41,42%).

86

Tablitsya 4.2

Morfometrichnі pokazniki lіmfoїdnih organіv u samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі za vplivu ekstraktu MP

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Porіvnyalniy analіz leykotsitarnoї formuli krovі u doslіdnih grupah samits shchurіv ne viyaviv sistemnih vіdmіnnostey mіzh kontrolnoyu grupoyu tvarin (tabl.4.3). U doslіdnіy grupi samits vmіst gemoglobіnu (na 23,56%) (ris. 4.1, V). Pozitivnі zmіni v lіmfoїdnih organіv spriyali pіdvishchennyu pokaznikіv leykotsitіv ta eritrotsitіv u krovі doslіdzhenoї grupi shchurіv (ris. 4.1, A, B). Tak statistichno znachushche pіdvishchennya kіlkostі leykotsitіv u samits (na 41,02%) ta priplodu na 15-tu (na 26,67%), 60-tu dobu (na 37,5%) r < 0,05.

Risunok 4.1. Gematologіchnі pokazniki samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі za vplivu vodno-solovogo ekstraktu Hirudo verbana. A – absolyutna kіlkіst leykotsitіv, B – absolyutna kіlkіst eritrotsitіv, V – vmіst gemoglobіnu; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Kіlkіst eritrotsitіv u doslіdnіy grupі priplodu zbіlshuvalasya v vsіh termіnah sposterezhennya, statistichno znachimogo zsuvu rіvnya vіdznachali na 15- tu (na 35%) ta 30-tu (na 26,31%) dobu r < 0,05 (ris. 4.1, B). Take kontrastne pіdvishchennya eritropoezu mozhna poyasniti pіdvishchennyam potrebi v obmіnі rechovin. Paralelno z kіlkіstyu eritrotsitіv pіdvishchuvavsya rіven gemoglobіnu z dostovіrnim znachushchim vіdhilennyam vіd kontrolyu, na pershu (na 30,91%) ta 60-tu (na 9,69%) dobu r < 0,05 (ris. 4.1, V). Pri analіzі vіdnosnogo spіvvіdnoshennya populyatsіy leykotsitіv u leykotsitarnіy formulі krovі vpliv MP na gomeostatichne diferintsіyuvannya leykotsitіv v mієlopoezі ta lіmfopoezі u doslіdnoї grupi tvarin, v mezhah fіzіologіchnoї normi (tabl.4.3). Odnak, slіd zaznachiti nayavnіst vplivu MP na zmіni diferentsіyuvannya populyatsіy leykotsitіv u priplodu doslіdnoї grupi samits, u mezhah fіzіologіchnih norm. Tak, na pershu dobu zsuv leykotsitarnoї formuli krovі vlіvo zmenshuvavsya za

rahunok znizhennya klіtin vrodzhenogo іmunіtetu (granulotsitіv ta monotsitіv) ta zbіlshennya klіtin adaptivnogo іmunіtetu (lіmfotsitіv), shcho svіdchit pro priskorenu diferentsіyovku lіmfoїdnoї sistemi, u napryamok doroslih tvarin za rahunok dії MP.

Tablitsya 4.3

Leykotsitarna formula krovі samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі za vplivu ekstraktu MP

Prodovzhennya tablitsі 4.3

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu; %- vіdnosne znachennya.

Poglinalna aktivnіst ta oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv krovі samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі

Pri doslіdzhenі poglinayuchoї aktivnostі neytrofіlіv, u tvarin pіd vplivom vodno-solovogo ekstraktu medichnoї p'yavki, vіdmіchaєtsya zbіlshennya FІ: na 1-shu dobu (na 28,89%) ta u samits (na 19,35%) r < 0,05 (ris. 4.2, A). FCh znachimo zbіlshuєtsya: na 15-tu (na 37,85%), 30-tu (na 30,28%) ta 45-tu (na 19,37%) dobu r < 0,05 (ris. 4.2, B).

Risunok 4.2. Fagotsitarna aktivnіst neytrofіlіv krovі samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі za vplivu vodno-solovogo

ekstraktu Hirudo verbana. A – fagotsitarniy іndeks, B – fagotsitarne chislo; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin. Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Analіzuyuchi OMN u samits shchurіv ta їh priplodu pіd vplivom vodno- solovogo ekstraktu medichnoї p'yavki NST spontanniy test znachimo zbіlshuєtsya u samits (na 41,02%) ta її priplodu na vsіh termіnah doslіdzhennya: na 15-tu (na 23,15%), 30-tu (na 21,35%), 45-tu (na 30,84%) ta 60-tu (na 40,05%) dobu porіvnyano z kontrolem (ris. 4.3, A), take zh statistichne zbіlshennya pri doslіdzhenі NST stimulovanogo testu, u samits (na 42,98%) ta її priplodu na 15-tu (na 21,83%), 30-tu (na 20,27%), 45-tu (na 20,00%) ta 60-tu (na 21,57%)

dobu (ris. 4.3, B).

Risunok 4.3. Oksidativniy metabolіzm neytrofіlіv krovі samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі za vplivu vodno-solovogo

ekstraktu Hirudo verbana. A – NST spontaniy, B – NST stimulovaniy; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Prolіferativna aktivnіst lіmfotsitіv krovі samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі

U rezultatі doslіdzhennya, u statevozrіlih samits shurіv kontrolnoї ta doslіdnoї grup tvarin, pri stimulyatsії roslinnim mіtogenom ta ekstraktom tkanin p’yavki, zbіlshuєtsya vіdsotok blastnih klіtin (ris.4.4). Tak, na stimulyatsіyu KonA – 61,27%, na ekstrakt tkanin medichnoї p’yavki – 37,33% u kontrolnіy grupі, vіdnosno spontannim kulturam, a u doslіdnіy grupі vіdnosno spontannim kulturam, KonA na 62,55% ta ekstrakt tkanin MP na 64,28 %. Taku zh tendentsіyu do zbіlshennya viyavleno і u їh priplodu na vsіh etapah doslіdu. U doslіdnoї grupi statevozrіlih samits ta u їh priplodu na vsіh etapah rozvitku porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu, u vsіh kulturah krovі znachne zbіlshennya blastnotransformovanih lіmfotsitіv (r < 0,05). Zbіlshena reaktsіya lіmfotsitіv na ekstrakt tkanin p’yavki Hirudo verbana, shcho vkazuyuє na yogo polіklonalnu aktivatsіyu, yak і na roslinniy lektin. Tak, u statevozrіlih samits RBTL na ekstrakt tkanin MP, yak u kontrolnіy grupі tak і u doslіdnіy znachno perevishchuvali spontannі kulturi (r < 0,05). Taku zh dinamіku vіdmіchali і u їh priplodu. RBTL na ekstrakt іz tkanin MP nablizhalisya do pokaznikіv, yak na roslinnomu lektinі KonA.

RBTL, takozh morfologіchno vіdrіznyalisya. Blasti, stimulovanі roslinnim lektinom,buli tipovі za morfologієyu. Pri stimulyatsії ekstraktom tkanin MP blasti mali nedostatno rozvinenu tsitoplazmu ta znizhenu її bazofіlnіst, yak rezultat nedostatnogo rozvitku bіlok-sintetichnoї sistemi.

U kulturah v yakі dodavali ekstrakt tkanin MP stimulovanі lіmfotsiti mali priznaki apoptozu: tsitopіknoz, karіopіknoz, vakuolіzatsіya yadra ta tsitoplazmi. V takih kulturah takozh zustrіchalis nekrotichnі lіmfotsiti u

viglyadі oksifіlnih plyam. Apoptoz ta nekroz lіmfotsitіv mozhe, svіdchiti pro protizapalnu dіyu p’yavki.

Risunok 4.4. Prolіferativna aktivnіst lіmfotsitіv krovі samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі za vplivu vodno-solovogo ekstraktu Hirudo verbana.

Spontana – bez dodavannya stimulyatorіv, Kon A – kultura z dodavannyam roslinnogo mіtogenu, ekstrakt tkanin MP – kultura z dodavannyam vodno- solovogo ekstraktu Hirudo verbana; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin. Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz spontannimi kulturami kontrolnoї grupi, # – r< 0,05 porіvnyano іz Kon A kulturami kontrolnoї grupi, 0 – r < 0,05 porіvnyano іz ekstrakt tkanin MP kontrolnoї grupi.

Razom z tim zbіlshennya RBTL na ekstrakt tkanin MP porіvnyano zі spontannimi kulturami, mozhna poyasniti nayavnіstyu zagalnih patternіv u strukturnіy organіzatsії usіh vidіv Tsarstv.

Mіtotichniy іndeks kіstkovogo mozku samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі

Pri analіzі prolіferuyuchoї aktivnostі klіtin kіstkovogo mozku (ris.4.5) u doslіdnoї grupi samits mіtotichniy іndeks dostovіrno zbіlshivsya na 33,61% porіvnyano s kontrolnoyu grupoyu tvarin (r < 0,05). U їh priplodu maksimalne pіdvishchennya mіtotichnogo іndeksu sposterіgali u doslіdnoї grupi na pershu dobu (na 50,88%) porіvnyano s kontrolnoyu grupoyu tvarin (r < 0,05). Dostovіrne pіdvishchennya prolіferativnoї aktivnostі klіtin kіstkovogo mozku sposterіgali і u іnshі termіni sposterezhennya: na 30-tu dobu (na 25,67%) ta na 60-tu dobu (na 18,35%) (r < 0,05) porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu tvarin. Tendentsіya do zbіlshennya mіtotichnogo іndeksu sposterіgalasya na 15-tu (16,83%) ta 45-tu dobu (na 33,3%).

Risunok 4.5. Prolіferativna aktivnіst kіstkovogo mozku priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі za vplivu vodno-solovogo ekstraktu Hirudo verbana statevozrіlim samitsyam u peredkoїtalnomu ta pіslyakoїtalnomu perіodah; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Tsitomorfologіchnі pokazniki selezіnki ta timusu statevozrіlih samits shchurіv ta їh priplodu v postembronalnomu ontogenezі. Korelyatsіya mіzh pokaznikami masi tіla ta lіmfoїdnih organіv statevozrіlih samits shchurіv ta їh priplodu v postembronalnomu ontogenezі

Pri doslіdzhenі morfologіchnih pokaznikіv selezіnki za vplivu vodno- solovogo ekstraktu MP, u priplodu porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu tvarin zbіlshuєtsya kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) lіmfoїdnogo folіkula, zbіlshuєtsya ploshcha ta dіametr lіmfoїdnogo folіkulu, ploshcha ta dіametr, tovshchina tsentralnih arterіy lіmfoїdnogo folіkula. Perevazhannya megakarіotsitіv r < 0,05, shcho svіdchit pro vpliv ekstraktu medichnoї p’yavki na trombotsitopoez. (tabl.4.4 ris. 4.6).

1 – Kontrol 30 doba LF 2 – Ekstrakt MP 30 doba LF

3- Kontrol 30 doba selezіnka 4- Ekstrakt MP 30 doba selezіnka

5- Ektrakt MP 30 doba megakarіotsiti 6 Ekstrakt MP 60 doba megakarіotsiti

Risunok 4.6. Gіstologіchniy preparat selezіnki priplodu samits shchurіv, kotrі zaznali vplivu vodno-solovogo ekstraktu Hirudo verbana u pered- ta postkoїtalnomu perіodah (1, 2, 5, 6 zbіlshennya – h600, 3, 4 – h100). Primіtka: a

lіmfoїdniy folіkul, b – arterіya, v – megakarіotsiti; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin, LF –lіmfoїdniy folіkul.

Analіzuyuchi bіlu pulpu selezіnki u samits zbіlshuєtsya ploshcha (na 69,96 %) ta dіametr (na 37,94%) lіmfoїdnogo folіkula, zbіlshuєtsya ploshcha (na 63,89%), dіametr (na 46,42%) ta tovshchina (na 48,52%) tsentralnih arterіy lіmfoїdnogo folіkula.

Pri analіzі lіmfoїdnogo folіkula u selezіntsі їh priplodu: na 15-tu dobu zbіlshuєtsya ploshcha (na 43,77%) ta dіametr (na 21,89%); na 30-tu dobu zbіlshuєtsya ploshcha (na 19,2%), dіametr (na 16,29%) ta kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) (na 35,75%); na 45-tu dobu zbіlshuєtsya ploshcha (na 49,26%), dіametr (na 20,52%) ta kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) (na 24,09%); na 60-tu dobu zbіlshuєtsya ploshcha (na 32,04%) ta dіametr (na 10,82%).

Tablitsya 4.4

Morfologіchnі pokazniki bіloї pulpi selezіnki samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі

Prodovzhennya tablitsі 4.4

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu

Pri doslіdzhenі tsentralnih arterіy u lіmfoїdnomu folіkulі tendentsіya do zbіlshennya їh ploshchі, dovzhini, tovshchini u samits ta її priplodu na 15 ta 30-tu dobu. Pri analіzі timusu samits shchurіv, vіn zaznaє іnvolyutsії v oboh grupah, a u timusі priplodu v kіrkovіy ta mozkovіy rechovinі zbіlshuєtsya kіlkіst klіtin na odinitsyu ploshchі (400 mkm2), perevazhaє kіrkova rechovina timusu nad mozkovoyu.

Doslіdzhuyuchi kіrkovu rechovinu priplodu zbіlshuєtsya kіlkіst klіtin na odinitsyu ploshchі na 15-tu (10,99%), 30-tu (11,20%), 45-tu (20,82%) ta 60-tu (24,38%) dobu. Pri doslіdzhennі mozkovoї rechovini zbіlshuєtsya kіlkіst klіtin na odinitsyu ploshchі na 30-tu (5,54%) (ris.4.7).

Otrimannі dannі svіdchat pro stimulyuyuchiy vpliv ekstraktu tkanin Hirudo verbana na vtorinniy (selezіnku) ta pervinniy (timus) organ іmunnoї sistemi.

Risunok 4.7. Kіlkіst lіmfotsitіv na odinitsyu ploshchі (400 mkm2) rechovin timusu priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі vіd statevozrіlih samits, yakі pіddavalisya vplivu vodno-solovogo ekstraktu Hirudo verbana u peredkoїtalnomu ta pіslyakoїtalnomu perіodah. A – korkova rechovina, B – mozkova rechovina; n = 20 dlya kozhnoї pіdgrupi tvarin.

Primіtka: * – r < 0,05 porіvnyano іz kontrolnoyu grupoyu.

Doslіdzhennya korelyatsіynih vzaєmozv’yazkіv mіzh pokaznikami masi tіla ta lіmfoїdnih organіv priplodu shchurіv, kotrі zaznali vplivu vodno-solovim ekstraktom MP u perikoїtalnomu perіodі, takozh pіdtverdzhuє vzaєmozv’yazok mіzh zagalnim morfogenezom ta morfogenezom v іmunnіy sistemі tsih tvarin, yak pri gіrudovplivі.

Otrimanі nami rezultati zasvіdchili pozitivniy vpliv ekstraktu tkanin medichnoї p’yavki, otrimanih samitsyami, na zagalniy morfogenez ta morfogenez lіmfoїdnih organіv priplodu. U priplodu samits doslіdnoї grupi viyavleno garmonіzatsіyu rozvitku timusu ta selezіnki, porіvnyano z novonarodzhenimi shchurami

kontrolnoї grupi, pro shcho svіdchat pіdvishchenі pokazniki pozitivnogo korelyatsіynogo vzaєmozv’yazku mіzh іndeksami masi tsih organіv (tabl. 4.5).

Tablitsya 4.5

Korelyatsіya mіzh pokaznikami masoyu tіla ta lіmfoїdnih organіv statevozrіlih samits shchurіv ta їh priplodu v postembronalnomu ontogenezі, r

Primіtka: * – dostovіrniy korelyatsіyniy vzaєmozv`yazok mіzh pokaznikami.

Slіd vіdmіtiti dostovіrnі vіdmіnnostі pokaznikіv korelyatsіynogo vzaєmozv’yazku mіzh zagalnim pokaznikom masi tіla ta pokaznikami masi analіzovanih lіmfoїdnih organіv u samits ta їh priplodu porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu tvarin.

Uchast v morfogenezі ne tіlki timusu, ale і lіmfoїdnoї chastini selezіnki, mozhna poyasniti vіdmіnnostyami v dozі ta sposobі vvedennya vodno-solovogo ekstraktu MP, u porіvnyannі z її pristavkoyu pri gіrudovplivі. U razі ostannogo sposobu rechovini MP poshiryuyutsya v organіzmі tvarin, v osnovnomu lіmfogenno ta cherez periferichnі krovonosnі kapіlyari. Pri tsomu MP pri goduvannі sama viznachaє oposredkovanіst vvedennya їh rechovin ta їh dozuvannya vzalezhnostі vіd perіodu aktu smoktannya: na pochatku і v seredinі – destruktivnі ta gemostatichnі komponenti, u

drugіy polovinі harchuvannya – protizapalnі ta ymovіrno, regeneruyuchі ta stimulyuyuchі komponenti. Pri vnutrіshnocherevnomu, dozovanomu vodno-solovim ekstraktom іz tіl MP, їh rechovini zdebіlshogo nadhodyat v periferichniy venozniy krovotіk, aktivnu uchast v drenuvanі, yakogo priymaє selezіnka.

Stimulyatsіya lіmfoїdnih folіkulіv selezіnki vodno-solovim ekstraktom, ymovіrno malo mіstse і u embrіonіv v pershі dva tizhnі vagіtnostі, shcho malo b vіdbitisya і na rozvitku tsogo organu. Dane pripushchennya pіdtverdilosya pri analіzі korelyatsіynih zv'yazkіv pokaznikіv u priplodu.

Visokiy pozitivniy zv'yazok mіzh tsimi pokaznikami, takozh pryamo vkazuє na zalezhnіst gіstogenetichnih reaktsіy vіd funktsіonalnogo stanu doslіdzhuvanih pervinnogo ta vtorinnogo organіv іmunnoї sistemi tvarin.

ANALІZ TA UZAGALNENNYa REZULTATІV DOSLІDZhENNYa

Zgіdno danih lіteraturi v teperіshnіy chas іz-za pobіchnih reaktsіy vіd medikamentoznogo lіkuvannya [254, 255], mediko-bіologіchne spіvtovaristvo naukovtsіv, vse bіlshe doslіdzhuє naturoterapevtichnі metodi lіkuvannya, yakі skorochuyut pobіchnі efekti, v porіvnyannі z sintetichnimi lіkarskimi zasobami. Odin іz yakih є gіrudoterapіya (GT). Terapevtichnі efekti GT obumovlenі skladom u sekretі slinnih zaloz medichnoї p’yavki (MP) bіlshe 100 bіologіchno aktivnih rechovin, shcho ne mayut analogіv u svіtі ta neobhіdnі v suchasnіy veterinarії ta meditsinі — gіrudin, eglіni, bdelіni, fermenti: gіaluronіdaza, destabіlaza, kolagenaza, apіraza, elastaza. [1, 8]. Takiy bagatokomponentniy sklad sekretu slinnih zaloz p’yavki zabezpechuє protiіshemіchnu, sosudoruhlivu, lіpolіtichnu, znebolyuyuchu, іmunomodulyuyuchu, antikoagulyuyuchu, trombolіtichnu, protizapalnu ta bakteritsidnu dіyu ta іnshі dії. GT ta farmakologіchnі preparati na osnovі slini p’yavki efektivno vikoristovuyut, yak v meditsinі, tak і u veterinarії. Lyudina ta vodopoynі tvarini (v osnovnomu kopitnі) mutualіstichno adaptovanі do medichnoї p'yavki, v protsesі bagatomіlyonnoї evolyutsії pri gіrudologіchnih kontaktah. Tomu GT zabezpechuє shirokiy spektr terapevtichnih efektіv pri praktichno vіdsutnostі pobіchnih negativnih naslіdkіv.

Nami bulo doslіdzheno іmunotropnu dіyu MP v eksperimentah in vivo ta in vitro. V eksperimentі na laboratornih shchurah viyavleno, shcho pri vplivі slini ta vodno-solovogo ekstraktu z tkanin MP Hirudo verbana statevozrіlim samitsyam u peredkoїtalniy ta pіslya koїtalniy perіodah, stimulyuєtsya іmunna sistema samih statevozrіlih samits ta їh priplodu v rannomu postembrіonalnomu ontogenezі. Pri analіzі doslіdnih grup tvarin vstanovleno, shcho slina ta vodno-soloviy ekstrakt MP proyavlyayut virazhenu morfogenetichnu dіyu na samits ta їh priplіd v postembrіonalnomu ontogenezі, yaka zareєstrovana na organіzmenomu, tkaninnomu ta klіtinnomu rіvnyah protyagom 60 dіb sposterezhennya pіslya ostannoї pristavki MP shchuram. U nashih doslіdzhennyah aktivno proyavlyavsya stimulyuyuchiy efekt na tkanini vnutrіshnogo seredovishcha: gemopoetichnu ta lіmfoїdnu, strukturnoyu osnovoyu yakih є

retikulyarna tkanina, shcho vіdnositsya do spetsіalіzovanoї puhkoї spoluchnoї tkanini, osnovnі vlastivostі yakoї: trofіchna, zahisna, regulyatorna, shcho v povnіy mіrі poyasnyuє v nashih doslіdah zbіlshennya eritrotsitarnih (kіlkіst eritrotsitіv, gemoglobіn), leykotsitarnih (kіlkіst leykotsitіv, funktsіonalnu aktivnіst neytrofіlіv) pokaznikіv krovі, shcho v svoyu chergu vplivayut na rіst ta rozvitok fіzichnih parametrіv tіla ta lіmfoїdnih organіv іmunnoї sistemi (selezіnki ta timusu) [256- 263]. Prichomu prolongovana stimulyatsіya morfogenezu u doslіdnoї grupi shchurіv, okrіm mozhlivogo deponuvannya v tkaninah zalishkovih kіlkostey slini ta vodno- solovogo ekstraktu MP, bіlsh ymovіrno, obumovleno osnovnoyu funktsієyu іmunnoї sistemi – kontrol ta regulyatsії gіstogenezu usіh tkanin, yaka za bagatma doslіdnikami nazivaєtsya morfogenetichnoyu funktsієyu іmunnoї sistemi [264, 265].

Privedeniy visnovok bazuєtsya na nashih poperednіh eksperimentalnih dannih [258-263] ta bagatma danimi іnshih doslіdnikіv [266-280]. Tak, v nashih doslіdah pіd vplivom MP vіdbuvalos zbіlshennya masi shchurіv u doslіdnoї grupi, morfologіchnih parametrіv tіla ta lіmfoїdnih organіv [281-288]. Stimulyatsії MP lіmfoїdnih organіv zabezpechila zbіlshennya kіlkіsnih ta funktsіonalnih pokaznikіv (eritrotsitarnih ta leykotsitarnih) samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі [281-288]. Gemostatichniy vpliv MP zdіysnyuvavsya v gomeostatichnih mezhah normi, na shcho takozh vkazuє ontogenetichno zbalansovana leykotsitarna formula krovі v porіvnyannі z kontrolnimi grupami, a takozh vіdsutnіst teratogennih oznak u doslіdnoї grupi tvarin. Na morfogenetichnu, abo remodulyuyuchu, po nomіnatsії іnshimi avtorami [289-291], funktsіyu іmunnoї sistemi vkazuyut danі lіteraturi pro periferichnu іnfіltratsіyu leykotsitami, zokrema populyatsіyami ta subpopulyatsіyami lіmfotsitіv, u zhіnok v protsesі ovarіalnogo tsiklu [289, 290]. Shiroke obgovorennya otrimala gіpoteza Babaєvoї ta її shkoli, shchodo morfogenetichnoї funktsії іmunnoї sistemi, yaka oposeredkovana v osnovnomu z aktivnіstyu T- ta V-lіmfotsitіv. Avtori prodemonstruvali, shcho іnduktsіya reparativnoї regeniratsії vsіy skladnostі tkaninnoї arhіtektonіki organіv, napriklad pechіnki, u іntaktnih tvarin pri adoptivnomu perenosі їm autoklonіv T – і V – lіmfotsitіv vіd doslіdnih shchurіv, na tlі reparativnoї regeniratsії organіv pіslya

operatsіynoї їh rezektsії [291]. Pri tsomu mіgratsіyna іnfіltratsіya lіmfotsitіv pereduє aktivnі regeneratsіynі protsesi u operovanih organah. Bіlsh togo, blokuvannya pevnih stadіy gіstogenezu v pechіntsі shchurіv ta pri adaptivnomu perenesennі vіd їh lіmfotsitіv іntaktnim tvarinam, stimulyuvalo u ostannіh prodovzhennya gіstogenezu, same іz zablokovanoї stadії. Bulo zrobleno pripushchennya pro nayavnіst naborіv autoklonіv T- ta V-lіmfotsitіv do stadіospetsifіchnih ta kіntsevih diferentsіyovanih strukturam, yakі kontrolyuyut gіstogenetichnі ta morfogenetichnі reaktsії v organіzmі tvarini, v tomu chislі і u lyudini [292]. Takim chinom, Babaєva A.G. ta її spіvavtori, vvazhayut, shcho іmunnі klіtini, okrіm zahisnih іmunnih reaktsіy, vikonuyut morfogenetichnu funktsіyu, yaka zabezpechuє gіstogenez ta reparatsіyu bud-yakogo vіdnovlyuvalnogo rostu, yak odna іz fundomentalnih vlastivostey lіmfoїdnih klіtin.

Uchast morfogenetichnoї funktsії u fіzіologіchnih ta reparativnih gіstogenezah pіdtverdzhuєtsya takozh, danimi іmunomorfologіv [265]. Voni viyavili, shcho pri rіznih funktsіonalnih navantazhennyah na organ, abo pri porushennі v nomu strukturnogo gomeostazu іnfektsіonimi ta ne іnfektsіonnimi faktorami vіdbuvaєtsya іnfіltratsіya danogo organu leykotsitami, zokrema populyatsіyami T- ta V- lіmfotsitami [265].

Osoblivіst ontogenetichnih parametrіv pulu aktivovanih T- і V – lіmfotsitіv v periferіchnіy krovі lyudey, takozh svіdchit pro osnovnu morfogenetichnu funktsіyu іmunnoї sistemi [293]. Tak, u dіtey do pubertatnogo perіodu kіlkіst aktivovanih lіmfotsitіv v periferichnіy krovі, yakі zberіgali oznaki poperednogo lіmfogenezu ta іmunogenezu kolivayutsya v mezhah 35-50%, todі, yak u doroslih (serednogo vіku), u yakih zaversheniy rіst ta rozvitok organіzmu, kіlkіst takih lіmfotsitіv kolivaєtsya v mezhah 20-35% ta pіdtrimuєtsya vіdnosno na postіynomu ontogenetichnomu rіvnі, navіt v іzolovanih zrazkah krovі pіslya ekstrimalnoї holodovoї іnkubatsії pri + 4 ° [294]. Okrіm togo, vsі chislennі danі lіteraturi pro remodulyatsіyu fіzіologіchnoї ta reparativnoї regeniratsіі pіd vplivom gіrudoterapії, ta її іmunologіchnі efekti, takozh vnosyat pevniy vnesok u dovedennya morfogenetichnoї funktsії іmunnoї sistemi [291- 299]. Otrimanі nami eksperimentalnі rezultati, takozh zbіgayutsya z danimi pro

morfofіzіologіchnі zmіni u kіz pіslya kursіv gіrudologіchnih pristavok. Tak, v perіod rozdoyuvannya u tvarin pіdvishchuvalasya masa tіla, zbіlshuvalasya molochnіst bez uskladnennya mastitom, a v reproduktivniy perіod vіdznachalosya 100% zaplіdnennya, narodzhennya dvіynyat іz zbіlshenoyu masoyu v porіvnyannі z kontrolnoyu grupoyu [152]. Pri doslіdah, yakі buli provedenі na korovah, gіrudopunktura spriyala priskorenіy pіslyapologovіy reabіlіtatsії, zvorotnіy іnvolyutsії reproduktivnih organіv do fіzіologіchnogo stanu [35-39, 153].

Morfogenetichna funktsіya іmunnoї sistemi logіchno viplivaє z danih chislennih avtorіv pro nayavnіst autoantitіl ta autosensibіlіzovanih T- і V- lіmfotsitіv do bud-yakih struktur klіtin ta tkanin [299-303]. Voni vvazhayut, shcho usі novostvorenі T- ta V- lіmfotsiti є pomіrnimi autoklonami do bud-yakih struktur klіtin ta tkanin. Na tsomu pripushchenі A.B. Polєtaєv (2010 rіk) ta yogo poslіdovniki visunuli gіpotezu pro «Іmunkulyus» – nayavnіst naboru tsirkulyuyuchih autoantitіl, shcho vіdobrazhayut strukturnu organіzatsіyu organіzmu [299-303]. Dana gіpoteza є gomologіchnoyu do «Gomunkulyus» – retseptornu organіzatsієyu tsentralnoї nervovoї sistemi, testuyuchu stan organіzmu [299-303]. Eksperimentalnі doslіdzhennya provedenі Polєtaєvim A. B. [304] za dopomogoyu sistemnih zmіn strukturi sukupnostі autoantitіl rіznoї spetsifіchnostі formuє dinamіchniy protses, shcho vіdobrazhaє osoblivostі molekulyarnogo skladu nashogo tіla, takim chinom, іmunna sistema viyavlyaє zdatnіst vіdobrazhati organnі, tkaninnі ta zagalnoorganіzmenі funktsіonalno-metabolіchnі perebudovi, v tomu chislі, shcho mayut dіagnostichne ta prognostichne znachennya.

Otrimanі nashі rezultati zbіgayutsya, takozh z іnshimi danimi provіdnih naukovtsіv, shchodo uchastі v regulyatsії regeneratornogo protsesu rіznih elementіv іmunnoї sistemi: lіmfotsitіv, makrofagіv, neytrofіlіv, tuchnih klіtin, eozіnofіlіv. Tak, pri stimulyatsії klіtin Kupfera hіd regeneratsії gepatotsitіv priskoryuєtsya, a pri galmuvannі їh poglinalnoї zdatnostі do chastkovoї rezektsії pechіnki abo v pershі godini pіslya neї spovіlnyuєtsya [305]. Peredbachaєtsya, shcho nezabarom pіslya chastkovoї gepatektomії kupferovskі klіtini pochinayut vidіlyati v mіkroseredovishche faktori, shcho stimulyuyut prolіferatsіyu gepatotsitіv [273]. Na modelyah chastkovoї

gepatektomії ta krovovtrati vstanovleno, shcho v regulyatsії vіdnovlyuvalnih protsesіv osoblivu rol vіdіgrayut makrofagi. Dlya rіznih mehanіzmіv vіdnovnogo protsesu (klіtinnih abo vnutrіshnoklіtinnih) neobhіdnі rіznі elementi іmunnoї sistemi. Tak, aktivatsіya T-lіmfotsitіv stimulyuє vnutrіshnoklіtinnі protsesi regeneratsії, a makrofagi – klіtinnі [273]. Na uchast neytrofіlіv v regulyatsії regeneratornogo protsesu vkazuyut doslіdzhennya І. І. Dolgushina ta O. V. Buharіna [274], yakі na modelі adaptivnogo perenesennya pokazali, shcho peritonealnі neytrofіli іntaktnih mishey F1 (CBA × C57BL) pri transplantatsії singennim tvarinam zі standartnoyu opіkovoї travmoyu (25-30% poverhnі tіla) pomіtno priskoryuyut epіtelіzatsіyu rani. Tsey stimulyuyuchiy efekt avtori pov'yazuyut z sekretuyuchimi neytrofіlami nizkomolekulyarnimi peptidami. Tuchnі klіtini berut uchast v regeneratornomu protsesі, viklikayuchi fіbroz tkanini, prignіchuyuchi prolіferatsіyu fіbroblastіv ta posilyuyut їh diferentsіyuvannya, a takozh sintez kolagenu. Voni vidіlyayut faktori rostu novih kapіlyarіv, berut uchast v angіogenezі, vidіlyayut faktori, shcho privertayut lіmfotsiti, neytrofіli, makrofagi, trombotsiti, monotsiti і eozinofіli [277]. Takim chinom, v daniy chas vzhe pokazano, shcho rіznі elementi іmunnoї sistemi berut uchast v regulyatsії regeneratornogo protsesu.

Nami takozh, vstanovleniy pozitivniy vpliv slini ta vodno-solovogo ekstraktu MP u laboratornih shchurіv samits ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі na fagotsitarnu aktivnіst neytrofіlіv, yaka proyavlyaєtsya pіdvishchennyam її porіvnyano z kontrolnimi grupami tvarin [306 – 308]. Vіdomo, shcho znizhennya FAN vede do hronіzatsії zapalnogo protsesu ta spriyaє pіdtrimtsі alergії ta auotoalergії [233]. Pіdvishchennya pokaznikіv FAN pri GV pov’yazano z aktivatsієyu vrodzhenogo іmunіtetu pіd vplivom MP, і vіdpovіdaє danim іnshih avtorіv [1, 8, 12]. Pri analіzі oksidativnogo metabolіzmu neytrofіlіv u samits shchurіv ta їh priplodu za vplivu slini ta vodno-solovogo ekstraktu MP u doslіdnih tvarin dostovіrno zbіlshuyutsya NST- spontanniy ta NST – stimulovaniy testi porіvnyano z kontrolnoyu grupoyu tvarin. Takі zmіni pokaznikіv funktsіonalnoї aktivnostі neytrofіlіv krovі shchurіv pov’yazanі z aktivatsієyu vrodzhenogo іmunіtetu pіd vplivom MP, і vіdpovіdayut danim іnshih avtorіv [1, 12].

Vpliv MP na prolіferativnu aktivnіst lіmfotsitіv mi vivchali u kulturі z tsіlnoyu krov’yu shchurіv stimulovanih roslinnim mіtogenom ta vodno-solovim ekstraktom іz tkanin MP, yaka in vitro demonstruє aktivatsіynі ta prolіferativnі potentsії lіmfotsitіv. V dobovih mіtogenstimulovanih (KonA) kulturah lіmfotsitіv shchurіv do GV sposterіgalis prolіferativnі reaktsії u viglyadі blastіv, rіvnі yakoї vіdpovіdali іmunnomu potentsіalu danogo vіku, a takozh prirodі vіdpovіdnogo mіtogenu. Podіbna reaktsіya, ale z pіdvishchennyam її rіvnya sposterіgalas і pіslya GV. Navpaki porіvnyano z roslinim mіtogenm MP stimulyuvali neproduktivniy іmunogenez, yakiy virazhavsya poyavoyu lіmfotsitіv іz morfologіchnimi oznakami apoptozu ta nekrozu, shcho, ymovіrno, є її provіdnim mehanіzmom protizapalnoї dії. Zbіlshennya rіvnya RBTL vishche spontannogo pіd vplivom MP u tvarin, yakі ranіshe ne kontaktuvali z nimi, mozhna poyasniti nayavnіstyu zagalnih uchastkіv (paternіv) u bіlkovіy organіzatsії vsіh vidіv. Za suchasnimi uyavlennyami strukturnі paterni [309, 310] yavlyayut soboyu fіlogenetichno stabіlnі, obmezhenі 8-

10 – 20 monomerami poslіdovnostі bіopolіmerіv podіbnі u predstavnikіv rіznih fіlogenetichnih grup. Vidova rіznomanіtnіst molekulyarnih paternіv takozh obmezhena blizko 20 [311]. Z tsih pozitsіy otrimuє logіchne poyasnennya takozh fakt pіdvishchennya RBTL pіslya GV, yak rezultat zbіlshennya v retsirkulyatsії sensibіlіzovanih do aptechnoї MP lіmfotsitіv, yakі mayut spіlnі paterni z іnshimi vidami. Perevishchennya RBTL na MP porіvnyano іz spontannimi kulturami navіt u kontrolnih samits, mozhna poyasniti polіklonalnіstyu tsih rechovin, a dosyagnennya RBTL na MP rіvnya polіklonalnogo aktivatoru lіmfotsitіv Kon A u doslіdnoї grupi samits tvarin, pіdtverdzhuє geterofіlnіst paternіv usіh form klіtinnogo Zhittya. Pri tsomu, yakshcho vrahuvati, shcho bіlshіst stimulyuyuchih lіmfotsitіv na MP proyavlyali oznaki apoptozu ta nekrozu, to zaprogramovana smert іmunokompitentnih klіtin є fіlogenetichnim zavdannyam MP, yak absolyutnogo gemofaga – prignіchiti іmunologіchnu reaktsіyu z’їdenoї krovі [312]. Daniy fakt takozh buv vіdznacheniy u kulturі lіmfotsitіv lyudini na MP [297]. Viyavlenі znachno nizkі pokazniki RBTL v kulturі lіmfotsitіv krovі u priplodu porіvnyano іz doroslimi

samitsyami, yak u kontrolnіy, tak і u doslіdnіy grupі tvarin, svіdchit pro vіdomiy fakt, shchodo іmunologіchnoї nezrіlostі tsih klіtin na danomu ontogenezі u shchurіv [185].

Pri analіzі korelyatsіynih zv’yazkіv nami viyavlena serednya ta silna korelyatsіya mіzh masoyu timusu (pervinnogo organu іmunnoї sistemi) ta masoyu selezіnki (vtorinogo organu іmunnoї sistemi) іz masoyu tvarin. Daniy fakt pіdtverdzhuє pryamu uchast іmunіtetu v zrostannі ta rozvitku organіzmu shchurіv, u yogo fіzіologіchnіy regeneratsії klіtin ta tkanin organіv. Pri tsomu іmunotropniy efekt MP spriyaє persh za vse stimulyatsії rozvitku organіv іmunnoї sistemi, shcho yak pravilo pіdsilyuє korelyatsіynu zalezhnіst. Aktivuyuchi morfogenetichnі reaktsії u doslіdnih tvarin prizvodilo, takozh do zbіlshennya polіmorfіzmu analіzovanih oznak, shcho u ryadі vipadkіv znizhuvalo korelyatsіyniy zv'yazok, abo navіt zmіnyuvalo yogo na negativniy. Takozh, slіd vіdmіtiti, shcho samitsі takozh, yak pri gіrudologіchnomu vplivі tak і vvedennі vodno-solovogo ekstraktu, u serednomu narodzhuvali bіlshu kіlkіst priplodu (9-11 shchuryat), voni buli bіlsh aktivnіshі, v porіvnyanі z kontrolnoyu grupoyu (6 shchuryat).

Nami takozh viyavlenі deyakі vіdmіnnostі v stimulyuyuchomu efektі slini pri gіrudovplivі ta vodno-solovomu ekstraktі іz tkanin MP. U pershomu vipadku pomіtno perevazhav vpliv timіchnih nad selezіnkovimi faktorami, todі yak v іnshomu їh aktivnіst chastіshe zrіvnyuvalisya. Dana osoblivіst vplivu MP na іmunnu sistemu, ymovіrno, zalezhela vіd sposobu їh poshirennya v organіzmі doslіdnih tvarin, tak pri GV rechovini MP rozpovsyudzhuyutsya perevazhno lіmfogenno, a pri vnutrіshnocherevnomu vvedenі vodno-solovogo ekstraktu їh komponenti v bіlshostі popadali v krov, a dalі v selezіnku, yak drenuvalnogo organu za bіlshіstyu svoїh funktsіy.

Otrimanі rezultati zbіgayutsya pro fіloontogenetichniy zv'yazok іmunologіchnih reaktsіy: faktori vrodzhenogo іmunіtetu іnіtsіyuyut іmunologіchnі reaktsії adaptivnogo іmunіtetu [313]. Pri tsomu vsі eksperimentalnі doslіdzhennya provedennі bagatma doslіdnikami pro rol іmunnoї sistemi v pіdtrimannі morfogenezu takozh, pіdtverdzhuyutsya nashimi doslіdami. Odnak oposeredkovaniy vpliv MP na potomstvo doslіdnih shchurіv nami bulo viyavleno vpershe.

VISNOVKI

U disertatsіynіy robotі virіsheno aktualne naukove zavdannya – doslіdzheno vpliv medichnoї pʼyavki na іmunnu reaktivnіst samits shchurіv ta їh priplodu v postembrіonalnomu ontogenezі. Vstanovleno, shcho medichnі pʼyavki posilyuyut, yak vrodzhenu, tak і adaptivnu іmunnu reaktivnіst tvarin, shcho suprovodzhuєtsya pіdvishchennyam prirostu masi priplodu.

Zastosuvannya gіrudovplivu samitsyam shchurіv u pered- ta pіslya koїtalnomu perіodі suprovodzhuvalosya zbіlshennyam pokaznika prirostu masi їh priplodu v dinamіtsі ontogenezu, v serednomu na 14,1%, porіvnyano z kontrolem. Vvedennya vodno-solovogo ekstraktu Hirudo verbana ne viklikalo znachnih zmіn prirostu masi priplodu.

Gіrudovpliv ta vvedennya vodno-solovogo ekstraktu z tkanin MP sprichinyaє zbіlshennya kіlkostі lіmfotsitіv u timusі ta lіmfoїdnih folіkulah selezіnki, zbіlshennya ploshchі lіmfoїdnih folіkulіv, perevazhannya bіloї pulpi ta zbіlshennya chastki megakarіotsitіv porіvnyano z kontrolem.

Vvedennya vodno-solovogo ekstraktu z tkanin ta zastosuvannya gіrudovplivu samitsyam shchurіv sprichinilo zbіlshennya mіtotichnogo іndeksu kіstkovogo mozku v їh priplodu, v serednomu na 32,5% ta 38% vіdpovіdno, porіvnyano z kontrolem.

Zastosuvannya gіrudovplivu sprichinilo statistichno vіrogіdne zbіlshennya kіlkostі tsirkulyuyuchih leykotsitіv u samits ta їh priplodu na pochatkovih stadіyah postembrіonalnogo ontogenezu, zbіlshennya kіlkostі tsirkulyuyuchih eritrotsitіv u samits, a takozh pomіrne zbіlshennya rіvnya gemoglobіnu v tvarin. Uvedennya vodno- solovogo ekstraktu z tkanin MP viklikaє vіrogіdne zbіlshennya tsirkulyuyuchih leykotsitіv lishe v samits, pomіrne zbіlshennya kіlkostі eritrotsitіv u priplodu ta zbіlshennya rіvnya gemoglobіnu u samits ta їh priplodu na pochatkovih stadіyah postembrіonalnogo ontogenezu, v serednomu, na 21%.

Yak vvedennya vodno-solovogo ekstraktu z tkanin, tak і zastosuvannya gіrudovplivu sprichinilo statistichno vіrogіdne zbіlshennya poglinalnoї aktivnostі neytrofіlіv u samits (na 19,35% ta 37,5% vіdpovіdno), ta u їh priplodu

na pochatkovih stadіyah postembrіonalnogo ontogenezu (na 29% ta 37% vіdpovіdno) porіvnyano z kontrolem. Vvedennya vodno-solovogo ekstraktu z tkanin ta zastosuvannya gіrudovplivu sprichinilo posilennya oksidativnogo metabolіzmu neytrofіlіv, yak u samits (na 41% ta 30% vіdpovіdno), tak і u їh priplodu na pochatkovih stadіyah postembrіonalnogo ontogenezu (na 25% ta 27% vіdpovіdno) porіvnyano z kontrolem.

Zastosuvannya gіrudologіchnogo vplivu ta vvedennya vodno-solovogo ekstraktu z tkanin MP samitsyam sprichinyalo posilennya prolіferativnoї vіdpovіdі їh lіmfotsitіv na ekstrakt medichnoї p’yavki u serednomu na 32%, a takozh spontannoї ta stimulovanoї prolіferativnoї aktivnostі lіmfotsitіv u їh priplodu: spontannoї (na 38,64 ta 27,34% vіdpovіdno), u vіdpovіd na Kon-A (na 50,93% ta 26% vіdpovіdno), u vіdpovіd na ekstrakt tkanin MP (na 53,64% ta 48,42%).

SPISOK VIKORISTANIH DZhEREL

Kamenev OYu, Baranovskiy AYu. Lechenie piyavkami: teoriya i praktika girudoterapii: rukovodstvo dlya vrachey. SPb: Ves, 2006. 304 s.

Hildebrandt JP, Lemke S. Small bite, large impact–saliva and salivary molecules in the medicinal leech, Hirudo medicinalis. Naturwissenschaften. 2011; 12 (98): 995-1008.

Baskova IP. Hirudotheraphy scientific basements. Humoral link. Tula: Akvarius, 2015. 228 s.

Egorova SN, Garifullina GH. Farmatsevticheskoe konsultirovanie: piyavka meditsinskaya (Hirudo medicinalis). Meditsinskiy vestnik Bashkortostana. 2016; 5: 19- 24.

Konyrtaeva NN, Ivanov SV, Kausova GK, i dr. Girudoterapiya v Kazahstane: kontingent patsientov i priverzhennost k lecheniyu. Ekologiya cheloveka. 2016; 2: 42- 48.

Dong H, Ren JX. Chinese Medicinal Leech: Ethnopharmacology, Phytochemistry, and Pharmacological Activities. Evid Based Complement Alternat Med. 2016; 2016: 7895935.

Krashenyuk AI, Krashenyuk SV, Chalisova NI, vinahіdniki; Krashenyuk AI, Krashenyuk SV, Chalisova NI, patentoobladateli. Sposob modelirovaniya vliyaniya meditsinskoy piyavki na stimulyatsiyu rosta nervnyh volokon v kulture tkani. Patent Rossii na izobretenie. № 96105336/14. 2000 sіchen 20.

Litvinenko RO. Іmunomodulyatornі vlastivostі bіologіchno aktivnih rechovin medichnoї p’yavki v umovah gіrudovplivu. [Dis. kand. bіol. nauk: 03.00.09.]. K.: DVNZ Kiїvskiy natsіonalniy unіversitet. 2016. 169 s.

Su B, Wang ZB, Guo YD, et al. Research on the method of fibrinogen-thrombin time by coagulometer for quality control of Hirudo. Chinese Journal of Pharmaceutical Analysis. 2014; 34(10): 1802–1806.

Xiao L, Xu XL, He KY, Chen KL. Assay of anticoagulation activity of leeches by using biological standardization method. Chinese Pharmaceutical Journal. 2015; 50(3): 258–262.

Nowak G, Schryoor K. Hirudin—the long and stony way from an anticoagulant peptide in the saliva of medicinal leech to a recombinant drug and beyond—a historical piece. Thrombosis and Haemostasis. 2007; 1 (98): 116-119.

Frolov VM, Garnik TP, Peresadin NA, Vysotskiy AA. Dinamika pokazateley fagotsitarnoy aktivnosti monotsitov perifericheskoy krovi u bolnyh s sindromom psihoemotsionalnogo vygoraniya pri girudoterapii. Ukraїnskiy medichniy almanah. 2008; 4 (11): 175-178.

Deniskina EV. Kliniko-laboratornoe obosnovanie girudoterapii v kompleksnom lechenii hronicheskogo verhushechnogo periodontita. [Dis. kand. med. nauk: 14.00.21.]. Moskva: Moskovskiy gosudarstvennyy mediko-stomatologicheskiy universitet. 2003. 160 c.

Borovaya EP. Girudoterapiya i endoekologicheskaya reabilitatsiya v kompleksnom sanatorno-kurortnom lechenii bolnyh ishemicheskoy boleznyu serdtsa srednego i pozhilogo vozrasta. [Avtoref. dis. kand. med. nauk: 14.00.53.]. Moskva: FGU Rossiyskiy nauchno-issledovatelskiy institut gerontologii Roszdrava. 2008. 22 c.

Seleznev KT. Mesto girudoterapii v stomatologicheskoy praktike. Stomatologiya. 2002; 1: 35-38.

Savinov VA. Girudoterapiya. Moskva: Meditsina, 2004. 432 s.

Zєloniy ІІ, Kuznєtsova LV, Frolov VM, Peresadіn MO. Vpliv gіrudoterapії na pokazniki tsitokіnovogo profіlyu krovі u hvorih na retsidivuyuchu beshihu na tlі varikoznoї hvorobi ven gomіlki. Ukraїnskiy medichniy almanah. 2010; 1 (13): 52- 55.

Frolov AK, Tokarenko AI. Izmeneniya immuniteta u bolnyh gipertonicheskoy boleznyu pod vliyaniem biologicheski aktivnyh veshchestv meditsinskoy piyavki. Zaporozhskiy meditsinskiy zhurnal. 2011; 2 (13): 23-26.

Voloshchenko LG, Habarov AS, Zyablitskaya NK, Shoyhet YaN, vinahіdniki; Gosudarstvennoe obrazovatelnoe uchrezhdenie vysshego professionalnogo obrazovaniya "Altayskiy gosudarstvennyy meditsinskiy universitet Federalnogo agentstva po zdravoohraneniyu i sotsialnomu razvitiyu", patentoobladateli.

Sposob lecheniya hronicheskogo tonzillita u bolnyh s immunodefitsitnym sostoyaniem. Patent Rossii na izobritenie. № 2009108832/14. 2010 cherven 20.

Spitsyna VI. Immunnye narusheniya i patogeneticheskoe obosnovanie ih korrektsii u bolnyh hronicheskimi zabolevaniyami slizistoy obolochki polosti rta. [Avtoref. dis. dokt. med. nauk: 14.00.21.]. Moskva: Gosudarstvennoe predpriyatie Gosudarstvennyy nauchnyy tsentr "Institut povysheniya kvalifikatsii Federalnogo upravleniya mediko-biologicheskih i ekstremalnyh problem". 2005. 20 c.

Glagovich MV. Laparostomіya ta gіrudoterapіya v kompleksnomu lіkuvannі peritonіtu u dіtey. [Avtoref. dis. kand. med. nauk: 14.01.09.]. Kiїv: Natsіonalniy medichniy unіversitet іmenі O.O. Bogomoltsya. 2006. 19 c.

Zaharova OA. Patogeneticheskoe obosnovanie girudoterapii u bolnyh sustavnoy formoy revmatoidnogo artrita. [Dis. kand. med. nauk: 14.00.16.]. Chita: GOUVPO "Chitinskaya gosudarstvennaya meditsinskaya akademiya". 2008. 155 c.

Zharov DG. Sekrety girudoterapii ili kak lechitsya piyavkami. Rostov n/D.: Feniks, 2003. 320 s.

Gerashchenko L. Vsyo o piyavke. Girudoterapiya dlya raznyh tipov lyudey. SPb.: Piter, 2007. 256 s.

Bashkirtseva NA. Lechimsya piyavkami. SPb.: Krylov, 2008. 128 s.

Baskova IP, Isahanyan GS. Girudoterapiya. M.: Monolit, 2004. 508 s.

Whitaker IS, Rao J, Izadi D, Butler PE. Historical article: Hirudo medicinalis: Ancient origins of, and trends in the use of medicinal leeches throughout history. Br J Oral Maxillofac Surg. 2004; 42:133–7.

Burgonskiy VG, Yurkina AV. Primenenie girudoterapii v prakticheskoy stomatologii. Sovremennaya stomatologiya. 2016; 1: 7-14.

Lissauer D, Kilby MD, Moss P. Maternal effector T cells within decidua: The adaptive immune response to pregnancy? Placenta. 2017; 60: 140-144.

Lee YC, Lin SJ. Natural killer cell in the developing life. J Perinat Med. 2015; 43(1): 11-7.

Hansen PJ, Denicol AC., Dobbs KB. Maternal embryokines that regulate development of the bovine preimplantation embryo. Turk J Vet Anim Sci. 2014; 38: 589- 598.

Morelli SS, Mandal M, Goldsmith LT, Kashani BN, Ponzio NM. The maternal immune system during pregnancy and its influence on fetal development. Research and Reports in Biology 2015; 6: 171–189.

Alice G. Recent contributions to development of herbal-based immunomodulators for farm animals. Cell Immunol Serum Biol. 2017; 3(1): 68- 77.

Czech A, Grela ER, Mokrzycka A, Pejsak Z. Efficacy of mannanoligosaccharides additive to sows diets on colostrum, blood immunoglobulin content and production parameters of piglets. Pol J Vet Sci. 2010; 13(3): 525-531.

Rychapova LS. Opyt primeneniya girudoterapii pri endometritah u koshek i sobaka. Uspehi sovremennoy nauki i obrazovaniya. 2017; 6(3): 182-185.

Popova IS. Vosproizvoditelnaya sposobnost molochnyh korov raznyh genotipov i ispolzovanie girudopunktury dlya ee korrektsii. [Avtoref. dis. kand. vet. nauk: 16.00.07.] Voronezh: Voronezh. gos. agrar. un-t im. K.D. Glinki. 2003. 21 s.

Demidchik LG. Girudoterapiya pri skrytom mastite korov. Veterinariya. Referativnyy zhurnal. 2001; 2: 441.

Petrov AN. Razrabotka i izuchenie mehanizmov deystviya girudoterapii pri mastite u korov. [Avtoref. dis. kand. biol. nauk: 16.00.04.]. Voronezh: Michurinskiy gosudarstvennyy agrarnyy universitet. 2000. 27 s.

Romanova EM, Klimina OM, Kozlova LA. Primenenie girudoterapii i girudoakupunktury pri subklinicheskoy forme mastita u korov. Veterinarnyy vrach. 2008; 4: 35–37.

Kondrateva MM, Sidorova KA, Glazunova LA. Vliyanie girudina na gematologicheskie pokazateli u korov pri subklinicheskom mastite. Selskohozyaystvennye nauki. 2015; 3(30): 58-63.

Glazunova LA, Anodina MM. Girudoterapiya pri lechenii subklinicheskih mastitov u korov. Sovremennye problemy nauki i obrazovaniya. 2013; 6: 1060.

Koritnyuk R, Borisenko T. Pіyavochka–kozyavochka. Farmatsevt–praktik. 2009; 1: 34-27.

Abdualkader AM, et all. Leech Therapeutic Applications, Indian J Pharm Sci. 2013 Mar-Apr; 75(2): 127–137.

Trontelj P, Sotler M, Verovnik R. Genetic differentiation between two species of the medicinal leech, Hirudo medicinalis and the neglected H. verbana, based on random- amplified polymorphic DNA. Rarasitol. Res. 2004; 94: 118-124.

Utevsky S, Kovalenko N, Doroshenko K, Petrauskiene L, Klymenko V. Chromosome numbers for three species of medicinal leeches (Hirudo spp.). Syst. Parasitol. 2009; 74: 95-102.

Trontelj P, Utevsky SY. Phylogeny and phylogeography of medicinal leeches (genus Hirudo): Fast dispersal and shallow genetic structure. Molecular Phylogenetics and Evolution. 2012; 63: 475-485.

Siddall ME, Trontelj P, Utevsky SY, Nkamany M, Macdonald, KS, et. al. Diverse molecular data demonstrate that commercially available medicinal leeches are not Hirudo medicinalis Proc. R. Soc. B. 2007; 274: 1481-1487.

Nikolaev VYu. Razrabotka lechebno-profilakticheskih, kosmeticheskih plastyrey s ekstraktom meditsinskoy piyavki. Dostizheniya nauki i obrazovaniya. 2017; 6 (19): 92-94.

Tettamanti G, Grimaldi A, Rinaldi L, Arnaboldi F, Congiu T, Valvassori R, Eguileor M.The multifunctional role of fibroblasts during wound healing in Hirudo medicinalis (Annelida, Hirudinea). Biology of the Cell. 2004; 96: 443–455.

Shakouri A, Adljouy N, Abdolalizadeh J. Anti-Cancer Activity of liposomal Medical leech saliva extract (LSE). Proceedings of the 3rd World Congress on Recent Advances in Nanotechnology (RAN'18), 2018 April, Budapest, Hungary. Paper No. NDDTE XXX

Ojo PO, Babayi H, Olayemi IK, Peter OO, Fadipe LA, Baba E, Izebe K. Anti- Tubercular Activities and Molecular Characterization of Salivary Extract of Leech (Hirudo medicinalis) against Mycobacterium tuberculosis. Journal of Tuberculosis Research. 2018; 6: 1-9.

Zhulebina NN. Girudoterapiya v dermatologii. Bulletin of Medical Internet Conferences. 2017; 7: 972.

Prohorov DV, Ngema MV, Piyaltseva EA. Opyt primeneniya girudoterapii v kompleksnom lechenii hronicheskih dermatozov. Vestnik fizioterapii i kurortologii. 2004; 3: 64-65.

Karadag AS, Calka O, Akdeniz N. A case of irritant contact dermatitis with leech. Cecen I Cutan Ocul Toxicol. 2011; 30: 234-235.

Agakishiev DD, Gadzhieva AT, Guseynov RR. Effektivnost girudoterapii pri leyomiome kozhi. Vestnik poslediplomnogo obrazovaniya. 2006; 3-4: 36-37.

Kumar SA. Anti inflammatory effect of leech therapy in the patients of psoriasis (ek kustha). J. Pharmaceut and Sci. Innovat. 2012; 1(1): 71-74

Senchukova SR, Zhuravleva TA. Dinamika indeksa PASI bolnyh psoriazom pri kompleksnom lechenii s ispolzovaniem girudoterapii. Fundamentalnye issledovaniya. 2012; 8 (1): 149-152.

Kuznetsova LP, Lyusov VA, Volov NA, Smirnova NA, Bogdanova LS. Mesto girudoterapii v kompleksnom lechenii hronicheskoy serdechnoy nedostatochnosti. Rossiyskiy kardiologicheskiy zhurnal. 2008; 2: 28-30.

Vallejo JR, González JA. The medical use of leeches in contemporary spain: between science and tradition. Acta med-hist Adriat 2015; 13(1): 131-158.

Savrun A, Bozkurt S, Okumus M, Gokcen E, Turkaslan M. Prolonged bleeding on the neck in leech therapy:case report. Arch Clin Exp Surg (ACES). 2015; 4: 234–237.

Kuznєtsova LV, Frolov VM, Peresadіn MO, Kruglova OV. Suchasnі pіdhodi do gіrudorefleksoterapії pri zahvoryuvannyah sertsevosudinnoї sistemi. Ukraїnskiy morfologіchniy almanah. 2010; 8(1): 32-35.

Beletskaya TA, Komarovskih EN. Vozmozhnosti girudoterapii v lechenii bolnyh pervichnoy otkrytougolnoy glaukomoy. Glaukoma. 2007; 4: 23-27.

Beletskaya TA, Komarovskih EN. Effektivnost girudoterapii v lechenii bolnyh pervichnoy otkrytougolnoy glaukomoy. Oftalmologiya. 2007; 4(4): 63-69.

Hosseinirad SA, Yaghoubi G, Haidari B. Misdiagnosis of Ocular Leech Infestation.

.Journal of Surgery and Trauma. 2017; 5(1-2): 36-38.

Surendranth D, et al. Role of Leeches in Peri-orbital lacerations healed by primary intention / International Journal of Ayurvedic Medicine. 2016; 7 (1): 88-93.

Kravchenko A, Chhaylo M. Aktualnі problemi korektsії fіzichnogo stanu futbolіstіv іz vadami zoru іz zastosuvannyam prirodnih zasobіv. Fіzichne vihovannya, sport і kultura zdorov’ya u suchasnomu suspіlstvі: Zbіrnik naukovih prats. 2008; 3: 69-73.

Samoylov AH, Ziganshin AU, Egorov EA. Eksperimentalnye i klinicheskie predposylki dlya primeneniya preparata Piyavit v oftalmologii. Oftalmologiya. 2006; 3(2): 65-66.

Borisenko OM, Bedzik OV, Mіshchanchuk NS. Gіrudoterapіya pri kompleksnomu lіkuvannі osіb z gostroyu sensonevralnoyu prigluhuvatіstyu. Zhurnal vushnih, nosovih і gorlovih hvorob. 2005; 3: 80-83.

Mіshchanchuk NS. Gіrudoterapіya pri gostrіy sensonevralnіy prigluhuvatostі ta gostrih vestibulyarnih porushennyah u lіkvіdatorіv naslіdkіv avarії na ChAES z fіbrinolіtichnimi zmіnami. Zhurnal vushnih, nosovih і gorlovih hvorob. 2005; 2: 13-18.

Shchetіnіna OO. Lіkuvannya gostroї ta hronіchnoї patologії vuha іz zastosuvannyam medichnoї p’yavki Hirudo medicinalis ta lіkarskih zasobіv na її osnovі. [Avtoref. dis. kand. med. nauk: 14.01.19.]. Kiїv: Akademіya medichnih nauk Ukraїni Іnstitut otolaringologії іm. Prof. O.S. Kolomіychenka. 2001. 19 c.

Kuzmina MB. Girudoterapiya ekssudativnogo srednego otita u detey. [Dis. kand. med. nauk: 14.00.04.]. Orenburg: Gosudarstvennoe obrazovatelnoe uchrezhdenie vysshego professionalnogo obrazovaniya Orenburgskaya gosudarstvennaya meditsinskaya akademiya federalnogo agenstva zdravoohraneniyu i sotsialnomu razvitiyu. 2006. 154 c.

Flaum RA, Shahov AV. Primenenie girudorefleksoterapii v lechenii patsientov s zabolevaniyami vnutrennego uha. Meditsinskiy almanah. 2008; 2: 63-65.

Belyakov KM, Veliichko LA, Profev AL, Smirnov AA. Opyt sochetannogo primeneniya manualnoy i girudoterapii pri diskogennyh poyasnichno-kresttsovyh radikulopatiyah. Manualnaya terapiya. 2008; 4: 47-50.

Michalsen A, Klotz S, Lüdtke R, Moebus S, Spahn G, Dobos GJ. Effectiveness of leech therapy in osteoarthritis of the knee: A randomized, controlled trial. Ann. Intern. Med. 2003; 139: 724-725.

Abduvaliev AA. Girudoterapiya v kompleksnom lechenii bolnyh reaktivnym artritom. Lіkarska sprava. 2003; 2: 42-45.

Abduvaliev AA, Daurehanov AM. Girudoterapiya v kompleksnom lechenii bolnyh reaktivnym artritom. Vestnik KazNMU. 2017; 1: 250-252.

Vasileva EA, Kobrin VI. Patofiziologicheskoe obosnovanie primeneniya metoda girudoterapii v klinike sheynogo i sheyno-grudnogo osteohondroza u detey i podrostkov. Innovatsii v meditsine: materialy I mezhdunarodnoy distantsionnoy nauchnoy konferentsii. Kursk, 2008;.47-48.

Mosiyants GG, Liev AA, Kulikovskiy BT. Sochetannoe primenenie manualnoy terapii i girudorefleksoterapii pri osteohondroze poyasnichnogo otdela pozvonochnika. Mіzhnarodniy nevrologіchniy zhurnal. 2009; 3: 43-44.

Michalsen A, Lüdtke R, Cesur O, Afra D, Musial F, Baecker M, Fink M, Dobos GJ. Effectiveness of leech therapy in women with symptomatic arthrosis of the first carpometacarpal joint: a randomized controlled trial. Pain. 2008; 137(2): 452-459.

Harenko VN, Frolov VA. K voprosu o razvitii vertebralno-bazilyarnoy nedostatochnosti v svete venoznogo distsirkulyatornogo mehanizma i nekotoryh osobennostyah primeneniya manualnoy terapii i girudoterapii v ee profilaktike i lechenii. Manualnaya terapiya. 2007; 2: 47-55.

Labіnskiy PA. Efektivnіst netraditsіynih metodik lіkuvannya hronіchnoї sudinnoї patologії golovnogo mozku. Praktichna meditsina. 2008; 1: 36-39.

Hinchagov BP, Ayvazov VN, Leonov VL, Konstantinovskaya GI, i dr. Effektivnost i bezopasnost girudoterapii pri ishemicheskih i tserebrovaskulyarnyh zabolevaniyah. Voprosy kurortologii, fizioterapii i lechebnoy fizicheskoy kultury. 2008; 4: 55-60.

Dobrynin YuV, i dr. Otsenka effektivnosti sekreta slyuny piyavki v lechenii tserebrovaskulyarnoy i ginekologicheskoy patologii. Vestnik novyh meditsinskih tehnologiy. 2008; 15(1): 96-97.

Morozova SV, Aksenova OV. Girudoterapiya v lechenii perifericheskih kohleovestibulyarnyh narusheniy sosudistogo geneza. Vestnik otorinolaringologii. 2009; 4: 51-53.

Pospelova ML, Barnaulov OD. Effects of hirudotherapy on intravascular thrombosis activation in different groups of patients with cerebrovascular pathologies. Aktuelnosti neurol, psihijatrije granicnih podrucja. 2010; 18(1): 27-32.

Dobrynina IYu, Zhivoglyad RN, Hadartseva KA, Shipilova TN. Girudoterapevticheskoe upravlenie gomeostazom cheloveka pri ginekologicheskih patologiyah v usloviyah Severa. Vestnik novyh meditsinskih tehnologiy. 2005. T. 12.

№ 2. C.25-27.

Baymuradova SM. Girudoterapiya v profilaktike u patsientov s sindromom poteri ploda i trombofiliey. Aspirant i soiskatel. 2005; 3 (28): 136-139.

Sorokina AV. Girudoterapiya v ginekologicheskoy praktike. Meditsinskaya sestra. 2008; 7: 19-20.

Wollina U, Heinig B, Nowak A. Medical leech therapy (Hirudotherapy). Our Dermatol Online. 2016;7(1):91-96.

Leontev EA. Girudoterapiya v kompleksnom lechenii sindroma diabeticheskoy stopy. Vestnik novyh meditsinskih tehnologiy. 2007; 14(3): 152–154.

Li WL, Zheng HC, Bukuru J, De Kimpe N. Natural medicines used in the traditional Chinese medical system for therapy of diabetes mellitus. Journal of Ethnopharmacology. 2004; (1): 1– 21.

Lauche R, Cramer H, Langhorst J, Dobos G. A systematic review and metaanalysis of medical leech therapy for osteoarthritis of the knee, Clin J Pain. 2014; 30: 63e72.

Dzhioev IA. Metodika girudoterapii pri lechenii venoznyh troficheskih yazv nizhnih konechnostey v usloviyah polikliniki. Aspirant i soiskatel. 2006; 4: 221– 224.

Tashiro K, Fujiki M, Arikawa M, Kagaya Y, Miyamoto S. Free Flap Salvage after Recurrent Venous Thrombosis by Means of Large-Scale Treatment with Medical Leeches / T. Kensuke et al. Plast Reconstr Surg Glob Open. 2016; 4: e1157.

Porshinsky BS, et al. Clinical uses of the medicinal leech: a practical review J. Postgrad. Med. 2011; 57: 65–71.

Ahmad T, Anwar M. Clinical importance of Leech therapy. Indian J. Tradit. Know. 2009; 8: 443–445.

Niqar Z, Alam MA. Effect of taleeq (leech therapy) in dawali (varicose veins). Anc. Sci. Life. 2011; 30: 84–91.

Pospelova ML, Barnaulov OD. Hirudotherapy in the treatment of bilateral internal carotid artery occlusion : case report. Curr. Top. Neurol. Psychiatr. Relat. Discip. 2010; 18: 51–53.

Prakash A, et al. A review on the role of jalaukavacharana (hirudotherapy) in the management of the venous ulcer. Universal Journal of Pharmacy. 2013; 2(4): 38-43.

Mahova EV. Osobennosti lecheniya varikoznogo rasshireniya ven piyavkami. Nauchnyy almanah. 2015; 11-4(13): 107-109.

Abalmasov DV, i dr. Izuchenie pokazateley svobodnoradikalnyh protsessov i antioksidantnoy zashchity u lits s zabolevaniyami slyunnyh zhelez, poluchayushchih girudoterapiyu. Stomatologiya. 2004; 83(1): 27–29.

Vilova TV, i dr. Mikrobiotsenoz polosti rta pri ispolzovanii girudoterapii v lechenii gingivita. Ekologiya cheloveka. 2005; 8: 36–39.

Tkachenko PІ, ta іn. Gіrudoterapіya v kompleksnomu lіkuvannі zagostrennya hronіchnogo parenhіmatoznogo parotitu v dіtey. Ukraїnskiy stomatologіchniy almanah. 2006; 3: 63–65.

Zubkova LP, i dr. Primenenie girudoterapii v stomatologii. Ukraїnskiy stomatologіchniy almanah. 2007; 1: 13–15.

Blinova OA, i dr. Plenki s preparatom meditsinskoy piyavki. Farmatsiya. 2005; 2: 18–20.

Herlin C, et al. Leech therapy in flap salvage: systematic review and practical recommendations. Ann Chir Plast Esthet. 2017; 62: 1–13.

Popov NS, i dr. Morfologicheskie izmeneniya v kozhe krys pri naruzhnom primenenii ekstrakta piyavki meditsinskoy pri termicheskom ozhoge. Verhnevolzhskiy meditsinskiy zhurnal. 2014; 12(2): 45-50.

Valerio E, et al. Use of Hirudo medicinalis in paediatric reconstructive surgery. Arch Dis Child Educ Pract Ed. 2017; 2017: 1–2.

Mitrofanov IV. Girudoterapiya v kompleksnom lechenii parodonti. Vestnik novyh meditsinskih tehnologiy. 2006; 13(1): 100.

Jha K, et al. Hirudotherapy in Medicine and Dentistry. J Clin Diagn Res. 2015; 9(12): ZE05- ZE07.

Thakur I, et al. Hirudotherapy in dentistry. Int J Oral Health Sci. 2016; 6: 65–69.

Pospelova ML, Barnaulov OD. Vliyanie girudoterapii na pokazateli trevogi i depressii u patsientov s tserebrovaskulyarnoy patologiey. Psihofarmakologiya i biologicheskaya narkologiya. 2006; 6(4): 1370–1375.

Vereshchak OV. Diferentsіyovane zastosuvannya gіrudoterapії v kompleksnomu lіkuvannі alkogolnoї ta opіoїdnoї zalezhnostі. [Avtoref. dis. kand. med. nauk: 14.01.17.]. Harkіv: Akademіya medichnih nauk Ukraїni Іnstitut nevrologії, psihіatrії ta narkologії. 2007. 20 c.

Zubarkina MM, Zhernov VA. Korrektsiya metodom girudoterapii neyropsihologicheskih narusheniy u bolnyh istinnoy politsitemiey. Vestnik Rossiyskogo universiteta druzhby narodov. Seriya: Meditsina. 2009; 1: 95–97.

Pinchuk SA. Girudoterapiya pri kruglogodichnyh allergicheskih rinitah. Allergologiya. 1999; 1: 36.

Kalender ME, et al. Leech therapy for symptomatic relief of cancer pain.Pain Med. 2010; 11: 443–445.

Dabb RW, Malonett JM. The use of leeches in the salvage of flaps with venous congestion. Ann. Plast. Surg. 1992; 29: 250– 256.

Eldor A, Orevi M, Rigbi M. The role of the leech in medical therapeutics. Blood Reviews. 1996; 10: 201–209.

Bank J, et al. Medicinal leech fixation in precarious locations. J. Reconstr. Microsurg. 2008; 24: 67–68.

Frodel J, Barth P, Wagner J. Salvage of partial facial soft tissue avulsions with medicinal leeches. Otolaryngol. Head Neck Surg. 2004; 131: 934-939.

Hullett JS, Spinnato GG, Ziccardi V. Treatment of an ear laceration with adjunctive leech therapy: a case report. J. Oral. Maxillofac. Surg. 2007; 65: 2112–2114.

Mineo M, Jolley T, Rodriguez G. Leech therapy in penile replantation : a case of recurrent penile selfamputation. Urology. 2004; 63: 981–983.

Chepeha DB, et al. Leech therapy for patients with surgically unsalvageable venous obstruction after revascularized free tissue transfer. Arch. Otolaryngol. Head Neck Surg. 2002; 128: 960–965.

Suhov KV. Klinicheskaya girudoterapiya: prakticheskoe rukovodstvo. M.: Accent Graphics Communications, Ottawa; 2018. 160 c.

Butt AM, et al. Leech therapy for the treatment of venous congestion in flaps, digital re-plants and revascularizations – a two-year review from a regional centre. J Ayub Med Coll Abbottabad. 2016; 28(2): 219–223.

Aldemir C, Duygun F. When and how should leeches be applied in cases of venous congestion?. International Medical Journal. Medicine Science. 2017; 6(1): 1‐4.

Whitaker I, et al. Characterization of the Digestive Tract Microbiota of Hirudo orientalis (Medicinal Leech) and Antibiotic Resistance Profile. Plastic and Reconstructive Surgery. 2014;133(3): 408e-18e.

Jose M, Varghese J, Babu A. Salvage of venous congestion using medicinal leeches for traumatic nasal flap. J Maxillofac Oral Surg. 2015; 14(1): 251-254.

Abdullah S, et al. Hirudotherapy / Leech therapy: applications and indications in surgery. Arch. Clin. Exp. Surg. 2012; 1(3): 172–180.

Abdualkader AM, et al. Leech therapeutic applications. Indian. J. Pharm. Sci. 2013; 75(2): 127-37.

Okka B. Hirudotherapy from past to present. Eur. J. Basic. Med. Sci. 2013; 3(3): 61- 65.

Singh AP. Medicinal leech therapy (hirudotherapy): a brief overview. Complement. Ther. in Clin. Pract. 2010; 16: 213215.

Houschyar KS, Momeni A, Maan ZN. Medical leech therapy in plastic reconstructive surgery. Wien Med Wochenschr. 2015; 165(19-20): 419-425.

Koeppen D, Aurich M, Rampp T. Medicinal leech therapy in pain syndromes: a narrative review. Wien. Med. Wochenschr. 2014; 164 (5-6): 95-102.

Leech therapy for symptomatic relief of cancer pain / M. E. Kalender et al. Pain Med. 2010. Vol. 11. P. 443–445.

Pospelova ML. Girudoterapiya patsientov s hronicheskoy golovnoy bolyu i depressiey. Mezhdunarodnyy zhurnal prikladnyh i fundamentalnyh issledovaniy. 2017; 10-1: 56-58.

Pavlova IB, Yudina TG, Baskova IP. Studying of prospects of use of the secret of salivary cages of the medical bloodsucker of Hirudo medicinalis and preparation «Piyavit» as the antimicrobic complexes which aren t causing resistance in microorganisms. Modern problems of science and education. 2015; 2.

Tyukin OA. Girudoterapiya: mediko-sotsialnyy aspekt. Mezhdunarodnyy zhurnal prikladnyh i fundamentalnyh issledovaniy. 2016; 9: 244-247.

Zulhisyam AK, et al. Local (Malaysian) Leech as Alternative Healing Treatment and an Islamic Perspective. International Journal of Islamic Thought. 2016; 10: 68-77.

Ji Y, Li L, Wu MH. Research progress in the studies on antitumormechanisms of leech. Chinese Journal of Information on Traditional. Chinese Medicine. 2015; 22(3): 131–133.

Wang Y, et al. An extract from medical leech improve the function of endothelial cells in vitro and attenuates atherosclerosis in ApoE null mice by reducing macrophages in the lesions. Biochemical and Biophysical Research Communications. 2014; 455(1-2): 119–125.

Liu J, Sui Y. Effects of leech superfine powder on the level of serum lipid in the rabbit of atherosclerosis model. Journal of Liaoning University of Traditional Chinese Medicine. 2015; 17(6): 26–28.

Yu G, et al. Combination Effects of Antimicrobial Peptides / Antimicrob Agents Chemother. 2016; 60(3): 1717 – 1724.

Lyalina EG. Sochetannoe primenenie girudoterapii, refleksoterapii i gomeopatii v lechenii zhenskogo besplodiya. Psihosomaticheskie i integrativnye issledovaniya. 2016; 2: 0207.

Stokoz KYu, Bystritskaya TS. Leech therapy in women with a history of primary oligomenorrhea. Amurskiy meditsinskiy zhurnal. 2016; 3 – 4 (15 – 16): 106-108.

Sayed AA, Sadeq R, Mojtaba T. Leech Therapy for Treating Priapism: Case Report Iran. J Public Health. 2017; 46(7): 985-988.

Kostikova LI. Girudoterapiya: entsiklopediya lecheniya meditsinskimi piyavkami. M.: E, 2018. 512 s.

Stanchenko AO. Lіkuvannya retsidivuyuchih furunkulіv nosa. [Avtoref. dis. kand. med. nauk: 14.01.19.]. K.: Akademіya medichnih nauk Ukraїni Іnstitut otolaringologії іm. prof. O.S. Kolomіychenka. 2004. 19 s.

Yudina TG, et. al. Antifungal and antibacterial functions of medicinal leech recombinant destabilase-lysozyme and its heated-up derivative. Frontiers of Chemical Science and Engineering. 2012; 6(2): 203-209.

Grumbine NA, Nicholas A. Feature: reviving an ancient therapy to manage chronic pain. Podiatry Today. 2003; 16: 46– 53.

Shiffa M, et al. Leech therapy in knee osteoarthritis: mechanism and effects. Int. J. Univers. Pharm. Life Sci. 2012; 2(3): 40–49.

Frolov A, i dr. Vliyanie girudoterapii na fiziologicheskie pokazateli u koz. Tvarinnitstvo Ukraїni. 2010; 7: 7–10.

Kasyanchuk V, Іvannikova O, Marchenko A. Viznachennya subklіnіchnogo mastitu u korіv z vikoristannyam morfofunktsіonalnih pokaznikіv vimenі і matematichnogo modelyuvannya. Tvarinnitstvo Ukraїni. 2009; 9: 24–28.

Lukoyanova LA. Patogeneticheskoe obosnovanie ispolzovaniya girudoterapii pri intoksikatsionnom sindrome u sobak. [Dis. kand. vet. nauk: 16.00.02.]. SPb.: Sankt-Peterburgskaya gosudarstvennaya akademiya veterinarnoy meditsiny. 2009. 130 s.

Popov LK, Dolgova SA, Popova IS. Girudopunktura pri endometrite u sobak. Veterinariya. 2008; 10: 55–56.

Lukoyanova LA, Kryachko OV. Vliyanie girudoterapii na nekotorye gematologicheskie i biohimicheskie pokazateli pri intoksikatsionnom sindrome u sobak. Veterinarnaya praktika. 2009; 1 (44): 39-43.

Canpolat İ, Sağlam N. Treatment of diffuse hematoma in a dog with the medicinal leech, Hirudo medicinalis. Doğu Anadolu Bölgesi Araștırmaları. 2004; 2 (2): 97–99.

Ayhan H, Carhan A, Mollahaliloglu S. Medical leech therapy. International DNA day and genome congress, april 24-28, Kirsehir, Turkey. 2017; 137.

Cooper JE. Veterinary surgeons and leechs. The Veterinary Record. 1989; 29: 117.

Sobczak N, Kantyka M. Hirudotherapy in veterinary medicine. Annals of Parasitology. 2014; 60 (2): 89-92.

Baskova IP, Zavalova LL. Ingibitory proteoliticheskih fermentov meditsinskoy piyavki (Hirudo medicinalis) (obzor). Biohimiya. 2001; 66(7): 869–883.

Kamenev OYu. Novaya tehnologiya polucheniya biologicheski aktivnoy dobavki iz tkaney meditsinskoy piyavki dlya kosmeticheskih i lechebnyh sredstv. Trudy Kubanskogo gosudarstvennogo agrarnogo universiteta. 2008(10): 114–117.

Zavalova LL, et al. Antibacterial NonGlycosidase Activity of Invertebrate Destabilase-Lysozyme and of Its Helical. Amphipathic Peptides. Chemotherapy. 2006; 52: 158-160.

Baskova IP, Zavalova LL. Polifunktsionalnost destabilazy-lizotsima iz meditsinskoy piyavki. Bioorganicheskaya himiya. 2008; 34(3): 337–343.

Friedrich T, et al. An isopeptide bond splitting enzyme from Hirudo medicinalis similar to gammaglutamyl transpeptidase. Eur. J. Biochem. 1998; 256: 297–302.

Abbas Zaidi SM, et al. A systematic overview of the medicinal importance of sanguivorous leeches. Altern. Med. Rev. 2011; 16(1): 59–65.

Zavalova LL, i dr. Kataliticheskie tsentry fermenta destabilazy-lizotsima meditsinskoy piyavki (mlDL). Strukturno-funktsionalnaya vzaimosvyaz. Bioorganicheskaya himiya. 2012; 38(2): 229–233.

Dhainaut A, Scaps P, Dhainaut A. Immune defense and biological responses induced by toxics in Annelida. Can. J. Zool. 2001; 79: 233– 253.

Zhernov VA, Zubarkina MM. Vosstanovitelnaya meditsina. Girudoterapiya: uch.-metod. posob. M.: Izd-vo RUDN, 2004. 53 s.

Orevi M, et al. A potent inhibitor of platelet activating factor from the saliva of the leech Hirudo medicinalis. Prostaglandins. 1992; 43: 483–495.

Joslin J, Biondich A, Walker K, Zanghi N. A Comprehensive Review of Hirudiniasis: From Historic Uses of Leeches to Modern Treatments of Their Bites. Wilderness & environmental medicine. 2017; 28: 355–361.

Di Marco S, Priestle JP. Structure of the complex of leech-derived tryptase inhibitor (LDTI) with trypsin and modeling of the LDTI-tryptase system. Structure. 1997; 5(11): 1465–1474.

Hansen PR, Stawski G. Neutrophil mediated damage to isolated myocytes after anoxia and reoxygenation. Cardiovasc. Res. 1994; 28: 565–569.

Grumbine NA, Nicholas A. Feature: reviving an ancient therapy to manage chronic pain. Podiatry Today. 2003; 16: 46– 53.

Lee YC, Chiu CJ. Ocular leech infestation. Clin Ophthalmol. 2015; 9:419–421.

Baskova IP. i dr. Steroidy, gistamin i serotonin v sostave sekreta slyunnyh zhelez meditsinskoy piyavki. Biomeditsinskaya himiya. 2008; 54(2): 127–139.

Baskova IP, et al. Proteins and peptides of the salivary gland secretion of medicinal leeches Hirudo verbana, H. medicinalis, and H. orientalis. Biochemistry. 2008; 73(3):315- 320.

Rassadina EV. Ekologicheski obosnovannaya biotehnologiya vosproizvodstva Hirudo medicinalis L. v laboratornyh usloviyah. [Dis. kandidata biol. nauk: 03.00.23, 03.00.16.]. Ulyanovsk: FGOU VPO Ulyanovskaya gosudarstvennaya selskohozyaystvennaya akademiya. 2006. 199 s.

Frolov OK, ta іn. Vpliv ekzogennih bіologіchno aktivnih rechovin medichnoї p’yavki na bіologіchnі vlastivostі Essherichia coli 3912/41. Mіkrobіologіya і bіotehnologіya. 2014; 2 (26): 94-100.

Frolov AK, et al.Influence of biologically active substances of medicinal leech on opportunistic and saprophytic microflora. European Science and Technology: materials of the III international research and practice conference, Vol. II, Munich, October 30th–31st, 2012, Vela Verlag Waldkraiburg – Munich – Germany. 2012; 570-575.

Frolov AK, Litvinenko RA, Fedotov ER. Analiz pervichnoy bakteriologicheskoy bezopasnosti pri girudoterapii. Aktualnі pitannya borotbi z іnfektsіynimi zahvoryuvannyami: naukovopraktichna konferentsіya za uchastyu

mіzhnarodnih spetsіalіstіv, prisvyachena 170-y rіchnitsі z dnya narodzhennya І. І. Mechnikova, 14-15 travnya 2015 r., m. Harkіv. 2015; 3.

Frolov OK, ta іn. Organotropnіst do kishechniku medichnoї p’yavki Aeromonas hydrophyla — bakterії-endosimbіontu. Vіsnik Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu. Bіologіchnі nauki. 2012; 2: 40-46.

Litvinenko RO, Frolov OK. Bіotestuvannya vplivu bіotehnologіchnoї vodi z- pіd medichnoї p’yavki vidu Hirudo verbana na roslinnі ob’єkti. Nove ta traditsіyne u doslіdzhennyah suchasnih predstavnikіv medichnoї nauki: zbіrnik naukovih robіt uchasnikіv mіzhnarodnoї naukovo-praktichnoї konferentsії, 15-16 bereznya 2013 roku, m. Lvіv. 2013; 73-76.

Frolov A, Litvinenko R. Viability of lower crustaceans under the influence of biologically active substances of biotechnological water from the medicinal leech (Hirudo verbana). Vіsnik Lvіvskogo unіversitetu. Serіya bіologіchna. 2014; 64: 313–319.

Zaporozhan M, ta іn. Morfologіya klіtin krovі laboratornih tvarin і lyudini: Atlas. V. Odesa: Odes. derzh. med. un-t, 2002. 118 s.

Ovsyannikov VG, Alekseev VV, Kutuzova AA. Osobennosti leykotsitarnoy reaktsii i fagotsitoza u krys raznogo vozrasta pri ostroy somaticheskoy boli. Vestnik sankt-peterburgskogo universiteta. 2008; 11(1): 44-49.

Bessalova EYu. Pokazateli leykotsitarnoy formuly krovi belyh krys v norme i pri parenteralnom vvedenii ksenogennoy spinnomozgovoy zhidkosti. Ukraїnskiy zhurnal klinichnoї ta laboratornoї meditsini. 2011; 6(3): 86-91.

Nurasheva EE. Metabolicheskaya i poglotitelnaya aktivnost neytrofilov u molodyh i staryh krys v eksperimente. Vestnik KRSU. 2015; 15(4):102-104.

Melnik NO, Chaykovskiy YuB. Reaktivnі zmіni organіv іmunnogo zahistu za umov demієlіnіzatsії ta remієlіnіzatsії. Morfologіya. 2007; 1(1): 89-93.

Kashchenko SA, Zaharov AA. Organometricheskie osobennosti stroeniya timusa belyh krys posle immunostimulyatsii i immunosupressii. Ukraїnskiy zhurnal klіnіchnoї ta laboratornoї meditsini. 2009; 4(3): 50-52.

Struchko GYu, i dr. Morfologicheskie izmeneniya timusa posle primeneniya polioksidoniya. Fundamentalnye issledovaniya. 2012; 5(1): 197-202.

Voloshin VM. Vivchennya іngalyatsіynogo vplivu epіhlorgіdrinu na organometrichnі pokazniki timusa v eksperimentі. Klіnіchna anatomіya ta operativna hіrurgіya. 2012; 11(1): 35-38.

Bobrysheva IV. Morfofunktsionalnye osobennosti timusa krys razlichnyh vozrastnyh periodov posle eksperimentalnoy immunosupressii. Vestnik VGMU. 2014; 13(1): 48-55.

Bobrisheva ІV. Morfofunktsіonalnі osoblivostі timusa shchurіv rіznih vіkovih perіodіv u normі ta pіslya eksperimentalnoї іmunostimulyatsії. Morphologia. 2013; 7(4): 11-17.

Rumyantseva LS. Morfologiya timusa belyh krys v postnatalnom ontogeneze. Materialy pervoy nauchnoy konferentsii molodyh uchyonyh-morfologov Moskvy. Moskva, 1976; 61-64.

Yurina NA, Rumyantseva LS. Osobennosti mikro-i ultrastruktury timusa i ego reaktivnosti v postnatalnom ontogeneze. Fiziologiya, morfologiya i patologiya timusa: sb. nauchn. trudov. Moskva, 1986; 4-7.

Boehm T. Thymus development and function. Cur. Opin. Immun. 2008; 20(2): 178- 184.

Pasyuk AA, Pivchenko PG. Harakteristika krovenosnogo rusla timusa beloy krysy v embriogeneze. Vestnik VGMU. 2006; 5(3): 1-6.

Zholobov LR. Forma i razmery vilochkovoy zhelezy v razlichnye vozrastnye periody. Arhiv anat. 1959; 36(6): 68–71.

Zapadnyuk IP, i dr. Laboratornye zhivotnye. Razvedenie, soderzhanie,ispolzovanie v eksperimente. 3-e izd. Kiev: Vishcha shkola, 1983. S. 254.

Nozdrachev AD, Polyakov EL. Anatomiya krysy (laboratornye zhivotnye). SPb.: Lan, 2001. 464 s.

Petrenko VM. Anatomiya timusa u beloy krysy. Mezhdunarodnyy zhurnal prikladnyh i fundamentalnyh issledovaniy. 2012; 8: 10-13.

Pugach PV. Vliyanie dlitelnosti etanolovoy intoksikatsii na krys i immunnye organy ih potomstva (eksperimentalno-morfologicheskoe

issledovanie). [Avtoref. dis. d-ra med. nauk: 14.03.01.]. SPb.: Sankt- Peterburgskaya gosudarstvennaya pediatricheskaya meditsinskaya akademiya. 2012. 45 s.

Zabrodin VA. Morfologiya timusa vzroslogo cheloveka. [Avtoref. dis. d. med. nauk: 14.00.02.]. Moskva, 2004. 40 s.

Pasyuk AA, Pivchenko PG. Embriogenez timusa cheloveka i beloy krysy. Aktualnye voprosy morfologii. 2008; 2008: 91–92.

Konstantinov VM, Naumov SP. Zoologiya pozvonochnyh. M.: Akademiya, 2011. 448 s.

Petrenko VM. O morfogeneze doley timusa u plodov beloy krysy. Uspehi sovremennogo estestvoznaniya. 2012; 11: 35-37.

Pasyuk AA. Vilochkovaya zheleza beloy krysy v postnatalnom ontogeneze. Meditsinskiy zhurnal. 2006; 1(15): 71-73.

Pasyuk AA, Artishevskiy AA. Dinamika rosta timusa beloy krysy v prenatalnom ontogeneze. Aktualnye problemy meditsiny: sbornik nauchnyh statey Respublikanskoy nauchno-prakticheskoy konferentsii s mezhdunarodnym uchastiem, posvyashchennoy 25 osnovaniya uchrezhdeniya obrazovaniya «Gomelskiy gosudarstvennyy meditsinskiy universitet», 5–6 noyabrya 2015 goda, g. Gomel. 2015; 765-767.

Sapin MR, Nikityuk DB. Immunnaya sistema, stress i immunodefitsit. M.: APP Dzhangar. 2000. 184 s.

Haitov RM. Fiziologiya immunnoy sistemy. Ros. fiziol. zhurnal im. I. M. Sechenova. 2000; 86(3): 252–256.

Shapkin YuG, Maslyakov VV. Selezenka i immunnyy status organizma. Vestnik hirurgii. 2009; 168(2): 110–113.

Mebius RE, Kraal G. Structure and function of the spleen. Nat. Rev. Immunol. 2005; 5: 606–616.

Arlashkina OM, i dr. Morfofunktsionalnoe sostoyanie selezenki potomstva splenektomirovannyh krys-samok. Tsitomorfometriya v meditsine i biologii: fundamentalnye i prikladnye aspekty: materialy V Vserossiyskoy nauchno- prakticheskoy konferentsii. Moskva, 2012; 96-97.

Saryeva OP. Morfologiya timusa, selezenki, nadpochechnikov i osobennosti fizicheskogo razvitiya krys pod vliyaniem guminovyh soedineniy. [Dis. kand. med. nauk: 03.00.25.]. Moskva: Nauchno-issledovatelskiy institut morfologii cheloveka RAMN. 2006. 145 s.

Struchko GYu, i dr. Morfofunktsionalnye izmeneniya selezenki i timusa krysyat, rodivshihsya ot splenektomirovannyh krys-samok. Uspehi sovremennogo estestvoznaniya. 2014; 9: 70—72.

Mihaylova MN, i dr. Uchastie dendritnyh i neyroendokrinnyh kletok timusa v razvitii ego involyutsii pri formirovanii eksperimentalnoy opuholi tolstoy kishki. Vestnik Chuvashskogo gosuniversiteta. 2011; 3: 377-383.

Drandrova EG, Struchko GYu, Mihaylova MN. Vliyanie immunodefitsitnoy beremennosti na protivoopuholevyy immunitet potomstva. Uspehi sovremennogo estestvoznaniya. 2013; 9: 84-86.

Bykov VL. Chastnaya gistologiya cheloveka. SPb.: Sotis, 1999. 300 s

Balogh P, Horvath G, Szakal AK. Immunoarchitecture of distinct reticular fibroblastic domains in the white pulp of mouse spleen . J. Histochem. Cytochem. 2004; 52(1287): 98.

Kashchenko SA, i dr. Stroenie selezenki belyh krys podsosnogo vozrasta / Tavricheskiy mediko – biologicheskiy vestnik. 2013; 16 (61): 104-106.

Illek YaYu, i dr. Imunofan v kompleksnom lechenii detey s allergicheskim diatezom. Pediatriya. 1999; 4: 71–73.

Afanaseva MA. Razvitie immunnoy sistemy v ontogeneze krys: neyroendokrinno-immunnye vzaimodeystviya. [Avtoref. dis. kand. biol. nauk: 03.00.13.]. M.: Institut biologii razvitiya IM. N. K. Koltsova RAN. 2009. 22 s.

Kapitonova MYu, i dr. Vozrastnaya gistofiziologiya beloy pulpy selezenki v rannem postnatalnom ontogeneze. Uspehi sovremennogo estestvoznaniya. 2008; 1: 57–58.

Ovcharenko VV. Budova selezіnki іntaktnih shchurіv rіznih vіkovih grupp. Ukraїnskiy medichniy almanah. 2012; 15 (1): 189-192.

Єvropeyska konventsіya pro zahist hrebetnih tvarin, shcho vikoristovuyutsya dlya doslіdnih ta іnshih naukovih tsіley (m. Strasburg, Frantsіya, 1986). Zbіrka dogovorіv Radi Єvropi. K.: Parlamentske vidavnitstvo, 2000. URL: http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/994_137.

Zakon Ukraїni «Pro zahist tvarin vіd zhorstokogo povodzhennya». URL: http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/3447-15.

Frolov OK. Metodichnі rekomendatsії do tehnologіchnogo reglamentu bіotehnologії medichnoї p’yavki. Zaporіzhzhya : Copy Art, 2012. 36 s.

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR, vinahіdniki; Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet, patentovlasnik. Pristrіy dlya fіksatsії drіbnih laboratornih tvarin. Patent Ukraїna na korisnu model. № u 201512710. 2016 traven 25.

Frolov O K, Fedotov Є R, Kopіyka V V, vinahіdniki; Zaporіzkiy derzhavniy unіversitet, patentovlasnik. Sposіb doslіdzhennya krovі. Patent Ukraїna na korisnu model. № u 2011 11341. 2012 kvіten 10.

Frolov O K, Fedotov Є R, Kopіyka V V, Litvinenko RO, vinahіdniki; Zaporіzkiy derzhavniy unіversitet, patentovlasnik. Sposіb otrimannya antigenіv іz medichnoї p’yavki. Patent Ukraїna na korisnu model. № u 201213751. 2013 cherven 10.

Higgins K. Rasshifrovka klinicheskih laboratornyh analizov. M.: Binom. Laboratoriya znaniy, 2017. 592 s.

Frimel G. Immunologicheskie metody; per. s angl. M.: Meditsina, 1987. 472 s.

Kaydasheva ІP. Metodi klіnіchnih ta eksperimentalnih doslіdzhen v meditsinі. Poltava : Polіmet, 2003. 320 s.

Nazarenko GI, Kishkun AA. Klinicheskaya otsenka rezultatov laboratornyh issledovaniy. M.: Meditsina, 2000. 544 s.

Blindar V, Zubrihina G, Matveeva I, Kushlinskiy N. Gematologicheskie metody issledovaniya. Klinicheskoe znachenie pokazateley krovi. Rukovodstvo dlya vrachey. M.: Meditsinskoe informatsionnoe agentstvo, 2013. 96 S.

Menshikov VV. Klinicheskaya laboratornaya analitika. Tom ІІ. Chastnye analiticheskie tehnologii v klinicheskoy laboratorii. M.: Labirinform-RAMLD, 1999. 352 s.

Zolotarev AG, Pimenov EV, Devrishov DA. Svetovaya mikroskopiya mikroorganizmov. Prakticheskoe rukovodstvo: monografiya. M.: Agrovet, 2013. 287 s.

Korzhevskiy DE, Gilyarov AV. Osnovy gistologicheskoy tehniki. SPb. : SpetsLit., 2010. 95 s.

Frolov O K, Fedotov Є R, Kopіyka V V, Frolova L O, vinahіdniki; Zaporіzkiy derzhavniy unіversitet, patentovlasnik. Sposіb farbuvannya mazkіv venoznoї krovі. Patent Ukraїna na korisnu model. № 62690. 2003 gruden 15.

Lugovskaya SA, Pochtar ME. Gematologicheskiy atlas. 2-e izd., ispr. i dop. M.: Triada, 2008. 296 s.

Amіnov RF, Frolov O K, Fedotov Є R, vinahіdniki; Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet, patentovlasnik. Sposіb viznachennya fagotsitarnoї aktivnostі neytrofіlіv. Patent Ukraїna na vinahіd. № a 201604503. 2018 kvіten 10.

Lakin GF. Biometriya. Monografiya. M.: Vysshaya shkola, 1990. 352 s.

Dunn OJ. Basic statistics: a primer for the biomedical sciences [4th ed.]. NY : John Wiley & Sons, 2009. 272 p.

Katerenchuk, ІP. Klіnіchne tlumachennya y dіagnostichne znachennya laboratornih pokaznikіv u zagalnolіkarskіy praktitsі : navch. posіb. K.: Medkniga, 2015. 223 s.

Kozinets GI, Vysotskiy VV. Krov M.: Prakticheskaya Meditsina, 2014. 208

Romanko MЄ. Rіven pokaznikіv іmunnoї reaktivnostі u krovі shchurіv za umov odnorazovogo vnutrіshnoshlunkovogo vvedennya sumіshі nanochastinok metalіv (AG, FE, CU, Dvookis MN) 2017; 9(5-6): 1 -18.

Mihaylova MN. Morfofunktsionalnye izmeneniya timusa i pokazateli krovi posle vvedeniya tsiklofosfana, imunofana i ih kombinatsii. [Dis. kand. med. nauk: 03.00.25.]. Cheboksari: Chuvashskiy gosudarstvennіy unіversitet im. I. N. Ulyanova. 2004. 118 s.

Pirs G, Kashchenko SA, Zaharov. AA. Normalna struktura, funktsіya і gіstologіya timusu. Ukraїnskiy morfologіchniy almanah. 2011; 9(3): 4-8.

Kvaratsheliya AG, i dr. Morfologicheskaya harakteristika timusa i selezenki pri vozdeystvii faktorov razlichnogo proishozhdeniya. Zhurnal anatomii i gistopatologii. 2016; 5(3): 77-83.

Kuznetsova LV, Babadzhan VD, Harchenko NV. Іmunologіya: pіdruchnik. Vіnnitsya: TOV Merkyurі Podіllya, 2013. 564 s.

Bіlovola OM, ta іn. Klіnіchna іmunologіya ta alergologіya: navchalniy posіbnik. H.: Grif, 2011. 550 s.

Sboychakov VB, i dr. Osnovy mikrobiologii i immunologii : uchebnik. Moskva : KnoRus, 2017. 273 s.

Matvєєva OV, ta іn. Do pitannya klasifіkatsії pobіchnih reaktsіy lіkarskih zasobіv ta pіdhodіv do їh diferentsіatsії (bіblіografіchniy oglyad). Ukr. med. chasopis. 2011; 2 (82): 78-84.

Soloshenko EN. Lekarstvennaya bolezn v probleme pobochnogo deystviya lekarstvennyh sredstv: sovremennoe sostoyanie. Diskussionnye voprosy diagnostiki i lecheniya. Mezhdunarodnyy meditsinskiy zhurnal. 2012; 3: 80-88.

Frolov OK, Amіnov RF, Danilenko ІYu. Gematologіchno-morfometrichnі zmіni pokaznikіv u shchurіv na fonі vlivu solovogo ekstraktu Hirudo verbena. Aktualnі pitannya bіologії, ekologії ta hіmії». 2018; 15(1): 118-126

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR. Morfometrichnі parametri tіla ta іmunologіchnih organіv shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku na fonі gіrudovplivu Hirudo verbana v peredembrіonalniy і embrіonalniy perіodi rozvitku. Vіsnik Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu: zbіrnik naukovih prats. Bіologіchnі nauki. 2017; 1: 71-77.

Amіnov RF, Frolov OK. Fagotsitarna ta metabolіchna aktivnіst neytrofіlіv shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku za vplivu bіologіchno aktivnih rechovin solovogo ekstraktu Hirudo verbana. Regulatory Mechanisms in Biosystems. 2016; 7: 96-100.

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR, Makєєva LV. Morfometrichnі pokazniki tіla shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku na fonі vplivu antigenіv solovogo ekstraktu medichnoї p’yavki v peredembrіonalniy і embrіonalniy

perіodi rozvitku. Vіsnik Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu: zbіrnik naukovih prats. Bіologіchnі nauki. 2016; 1: 43-48.

Amіnov RF, Frolov OK. Prolіferativna aktivnіst klіtin kіstkovogo mozku shchurіv za vplivu bіologіchno aktivnih rechovin medichnoї p’yavki. Regulatory Mechanisms in Biosystems. 2017; 8 (4): 501-505..

Aminov RF, Frolov AK. Influence of ectoparasite – Hirudo verbana on morphogenetic reactions of the host organism – rattus. Current trends in immunology. 2017; 18: 107-117.

Aminov RF, Frolov AK. The impact of fetal load of Hirudo verbana saline extract antigens morphometrical, hematological and immunological parameters of rats in the early stages of post-embryonic development. Annals of parasitology. 2018; 64(1): 13-20.

Aminov RF, Frolov AK, Fedotov ER. Vliyanie vnutriutrobnoy nagruzki biologicheski aktivnymi veshchestvami solevogo ekstrakta Hirudo verbana na morfometricheskie i gematologicheskie pokazateli krys na rannih etapah postembrionalnogo razvitiya. Immunopatologiya, Allergologiya, Infektologiya. 2016; 4: 6-11.

Babaeva AG, Gevorkyan NM, Zotikov EA Rol limfotsitov v operativnom izmenenii programmy razvitiya tkaney. M.: RAMN. 2009. 108 s.

Voloshin MA, ta іn. Lіmfotsit – faktor morfogenezu organіv. Zbіrnik tez dopovіdey Naukovo-praktichnoї konferentsії «Morfologіchnі doslіdzhennya – vikliki suchasnostі», 23−24 kvіtnya 2015 roku, m. Sumi. 2015; 5-6.

Ushakova AV. Dobrokachestvennye zabolevaniya shchitovidnoy zhelezy. Klinicheskaya klassifikatsiya. M.: Klinika doktora A.V. Ushakova, 2013. 384 s.

Papi G, Livolsi VA.Current Concepts on Riedel Thyroiditis. Am. J. Clin. Pathol. 2004; 121(1): 50-63.

Sell S. Alpha-Fetoprotein (AFP), Stem Cells, and Cancer: How Study of the Production of AFP During Chemical Hepatocarcinogenesis Led to Reaffirmation of the Stem Cell Theory of Cancer. Tumor Biol. 2008; 29(3): 161–180.

Shishkina VV, Vorontsova ZA. Chastnyy sluchay proyavleniya morfogeneticheskoy aktivnosti limfotsitov v eksperimente. Vestnik novyh meditsinskih tehnologiy. 2013; 10(2): 318.

Babaeva AG. Regeneratsiya: fakty i perspektivy. M.: RAMN, 2009. 336 s.

Belan EI. Sposobnost kletok peritonealnogo ekssudata zapuskat razlichnye mehanizmy eritroidnoy differentsirovki na razlichnyh srokah posle massivnoy krovopoteri u myshey. Byul.eksper.biol. 2000; 129(5): 521–524.

Artashyan OS, Hramtsova YuS, Yushkov BG. Uchastie tuchnyh kletok v protsesse reparativnoy regeneratsii shchitovidnoy zhelezy. Vestnik uralskoy meditsinskoy akademicheskoy nauki. 2013; 2: 36.

Hramtsova YuS. Rol immunnoy sistemy v regulyatsii regeneratsii tkaney s raznoy vosstanovitelnoy sposobnostyu. [Dis. kand. biol. nauk: 03.00.13.]. Ekaterinburg: Uralskiy gosudarstvennyy universitet im. A.M. Gorkogo. 2004. 184s.

Dolgushin II, Buharin OV. Neytrofily i gomeostaz. Ekaterinburg: UrO RAN, 2001. 713s.

Chereshnev VA, i dr. Immunofiziologiya Ekaterinburg: UrO RAN, 2002. 260s.

Chereshneva MV, Shilov YuI, Badanina ON. Immunokorrektsiya pri ranenii glaza. Ekaterinburg: UrO RAN, 2001. 147s.

Tugushev AS, Petrenko AYu, Izbitskiy V. V. Stvolovye kletki i tsirroz pecheni. Patologіya. 2010; 7: 1: 4-7.

Hramtsova YuS, Artashyan OS, Yushkov BG. Morfogeneticheskaya funktsiya immunokompetentnyh kletok pri reparativnoy regeneratsii tkaney s raznoy vosstanovitelnoy sposobnostyu. Tavricheskiy mediko-biologicheskiy vestnik. 2012; 3(59): 372-375.

Chujo S, et al. Connective tissue growth factor causes persistent proalpha 2(I) collagen gene expression induced by transforming growth factorbeta in a mouse fibrosis model. J. Cell Physiol. 2005; 203(2): 447 – 456.

Frolov AK, Aminov RF, Frolova LA, Litvinenko RA, Fedotov ER. K voprosu o morfogeneticheskoy funktsii imunnoy sistemy. Naukovo–praktichna konferentsіya

z mіzhnarodnoyu uchastyu «Novі dosyagnennya v іmunologії ta alergologії», 15–16 veresnya 2017 r., m. Kiїv. 2017; 53-54.

Aminov RF. Morfometricheskie parametry tela i immunologicheskih organov na fone girudovliyaniya. Materialy IV Mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii studentov i molodyh uchenyh «Nauka i meditsina: sovremennyy vzglyad molodezhi», 20-21 aprelya 2017 g., g. Almaty, Respublika Kazahstan. 2017; 664.

Amіnov RF. Frolov OK. Morfometrichnі, gematologіchnі ta іmunologіchnі pokazniki krovі shchurіv na fonі gіrudovplivu. Materіali XV Vseukraїnskoї naukovoї konferentsії z ochno-zaochnoyu uchastyu «Aktualnі pitannya bіologії ta meditsini», 25 – 26 travnya 2017 r., m. Starobіlsk. 2017; 192.

Amіnov RF, Frolov OK. Vpliv slini medichnoї p'yavki na rozmіri selezіnki v rіznі perіodi rannogo postembrіonalnogo rozvitku shchura. Naukovo-praktichna konferentsіya “Prikladnі aspekti morfologії”, prisvyachenіy pam’yatі profesorіv- morfologіv Terentєva G.V., Romenskogo O.Yu., Kogana B.Y., Shaparenka P.P., Zhuchenka S.P., 21-22 veres. 2017 r., m. Vіnnitsya. 2017; 31-32.

Amіnov RF, Danilenko ІYu. Vpliv antigenіv medichnoї p'yavki na morfometrichnі pokazniki tіla priplodu shchurіv u dinamіtsі ontogenezu. Materіali ІV Regіonalnoї naukovo-praktichnoї konferentsії studentіv, aspіrantіv ta molodih uchenih «Aktualnі problemi ta perspektivi rozvitku prirodnichih, medichnih ta farmatsevtichnih nauk» z vseukraїnskoyu uchastyu», 27 listopada 2015 r., m. Zaporіzhzhya. 2015; 264.

Amіnov RF, Danilenko ІYu. Vpliv antigenіv medichnoї p'yavki na zovnіshnі ta vnutrіshnі morfometrichnі pokazniki shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku. Materіali ІH unіversitetskoї naukovo-praktichnoї konferentsії studentіv, aspіrantіv і molodih vchenih «Moloda nauka – 2016», 12-14 kvіtnya, 2016 r., m. Zaporіzhzhya. 2016; 297.

Aminov RF. Vnutriutrobnaya nagruzka solevym ekstraktom hirudo verbana na imunologicheskie pokazateli krys v rannih etapah postembrionalnogo razvitiya. Materialy LXXI Mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii studentov i

molodyh uchyonyh «Aktualnye problemy sovremennoy meditsiny i farmatsii – 2017», 17-19 aprelya 2017 g., g. Respublika Belorus. 2017; 733.

Aminov RF. Tsitologicheskie pokazateli krys na rannih etapah postembrionalnogo razvitiya pod vliyaniem vnutriutrobnoy nagruzki biologicheski aktivnymi veshchestvami solevogo ekstrakta Hirudo verbana. Materialy LXXI Mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii studentov i molodyh uchyonyh «Aktualnye problemy sovremennoy meditsiny i farmatsii – 2017», 17-19 aprelya 2017 g., g. Minsk, Respublika Belorus. 2017; 393.

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR. Gematologіchniy analіz krovі shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku na fonі vplivu Hirudo verbana v preembrіonalniy і embrіonalniy perіodi rozvitku. Materіali V Mіzhnarodnoї naukovo-praktichnoї konferentsії Prisvyachenoї 30-rіchchyu bіologіchnogo fakultetu Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu «Suchasnі problemi bіologії, ekologії ta hіmії», 26-28 kvіtnya 2017 r., m. Zaporіzhzhya. 2017; 336.

Li X, Zheng T, Liang X, Li J, Huang J, Pan Z, Zheng Y. The effect of the immune system on ovarian function and features of ovarian germline stem cells. SpringerPlus. 2016; 5(1): 990.

Wu R, Van der Hoek KH, Ryan NK, Norman RJ, Robker RL. Macrophage contributions to ovarian function. Human Reproduction Update. 2004; 10(2): 119-133.

Babaeva AG. Eshche raz o morfogeneticheskoy, ili stroitelnoy funktsii limfotsitov. Vestnik rossiyskoy akademii estestvennyh nauk. 2010; 4: 70–74.

Gevorkyan NM, Babaeva AG. Variabelnost royavleniy morfogeneticheskoy funktsii limfotsitov v zavisimosti ot haraktera i lokalizatsii povrezhdennogo organa. Vestnik rossiyskoy akademii estestvennyh nauk. 2012; 1: 44–47.

Frolov AK, i dr. Populyatsionnye i subpopulyatsionnye sdvigi leykotsitov krovi pod vliyaniem biologicheski aktivnyh veshchestv meditsinskoy piyavki. Іmunologіya ta alergologіya: nauka і praktika. 2011; 1: 43.

Frolov AK, Litvinenko RA, Frolova LA, Makeeva LV, Fedotov ER. Dinamika gomeostaticheskoy aktivatsii T-limfotsitov i naturalnyh killerov

krovi cheloveka posle ekstrakorporalnoy kratkosrochnoy holodovoy inkubatsii kletok. Immunopatologiya, allergologiya, infektologiya. 2014; 1: 63-70.

Frolov AK, Litvinenko RA, i dr. K mehanizmu immunotropnogo deystviya girudoterapii. Іmunologіya ta alergologіya: nauka і praktika. 2010; 3-4: 32-34.

Frolov OK, Kopіyka VV, Fedotov ЄR, Litvinenko RO. Vpliv bіologіchno aktivnih rechovin medichnoї p’yavki na іzolovanі zrazki krovі pіd chas gіrudoterapії. Eksperimentalna ta klіnіchna fіzіologіya і bіohіmіya. 2010; 3 (51): 36-40.

Frolov AK, Kopeyka VV, Fedotov ER. Osobennosti reaktsii blastnoy transformatsii limfotsitov krovi donorov stimulirovannoy rastitelnymi lektinami i antigenami kolchetsov. Problemi ekologії ta meditsini. 2012; 16(5-6): 37-40.

Pinegin BV, Haitov RM, Nekrasov AV, Puchkova NG, Ivanova AS. Polioksidoniy preparat novogo pokoleniya immunomodulyatorov s izvestnoy strukturoy i mehanizmom Immunologiya. 2000; 5: 24-28.

Zaychik ASh, Churilov LP. Autoimmunitet kak sistema fiziologicheskoy regulyatsii morfofunktsionalnyh protsessov. Klinicheskaya patofiziologiya. 2002; 2: 8–17.

Iwasaki A, Medzhitov R. Regulation of adaptive immunity by the innate immune system. Science. 2010; 327: 291–295.

Zaichik ASh, Churilov LP, Utekhin VJ. Autoimmune regulation of genetically determined cell functions in health and disease. Pathophysiology. 2008; 15(3): 191–207.

Poletaev AB. Fiziologicheskaya immunologiya: estestvennye autoantitela i problemy nanomeditsiny. M.: Miklosh, 2010. 218 s.

Zaychik AM, Poletaev AB, Churilov LP. Raspoznavanie «svoego» i vzaimodeystvie so «svoim» kak osnovnaya forma aktivnosti adaptivnoy immunnoy sistemy. Vestnik SPbGU. 2013; 1: 7-16.

Poletaev AB, Arapov NA. O perspektivah razvitiya novoy kontseptsii profilakticheskoy meditsiny. Vestnik mezhdunarodnoy akademii nauk (Russkaya sektsiya). 2006; 2: 5-10.

Hramtsova YuS, Tyumentseva NV, Yanovich SV. Reparativnaya regeneratsiya semennika pri razlichnyh funktsionalnyh sostoyaniyah immunnoy sistemy. Vestnik Uralskoy meditsinskoy akademicheskoy nauki. 2011; 2−1(35) : 71-72.

Amіnov RF. Metabolіchna aktivnіst neytrofіlіv shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku na fonі gіrudovplivu. Materіali Vseukraїnskoї naukovo-praktichnoї konferentsії molodih vchenih ta studentіv z mіzhnarodnoyu uchastyu, prisvyachena dnyu nauki «Suchasnі aspekti meditsini і farmatsії – 2017», 11-12 trav. 2017 r., m.Zaporіzhzhya. 2017; 191.

Amіnov RF. Frolov OK. Fagotsitarna aktivnіst neytrofіlіv krovі shchura na fonі gіrudoterapії. Materіali ІV Mіzhnarodnoї naukovoї konferentsії «Aktualnі problemi suchasnoї bіohіmії ta klіtinnoї bіologії», 5-6 zhovtnya 2017 r., m. Dnіpro. 2017; 270.

Amіnov RF. Fagotsitarna aktivnіst neytrofіlіv krovі shchurіv pіd vplivom solovogo ekstraktu Hirudo verbana. Materіali V Regіonalnoї naukovo-praktichnoї konferentsії studentіv, aspіrantіv ta molodih uchenih «Aktualnі problemi ta perspektivi rozvitku prirodnichih, medichnih ta farmatsevtichnih nauk», 26 listopada, 2016 r., m. Zaporіzhzhya. 2016; 114.

Haitov RM, Pashchenkov MV, Pinegin BV. Rol patternraspoznayushchih retseptorov vo vrozhdyonnom i adaptivnom immunitete. Immunologiya. 2009; 1: 66-76.

Lebedev KA, Ponyakina ID. Immunologiya obrazraspoznayushchih retseptorov (integralnaya immunologiya). M. : LIBROKOM, 2009. 256 s.

Drannik GN. Klinicheskaya immunologiya i allergologiya: posob. dlya stud., vrachey-internov, immunologov, allergologov, vrachey lechebnogo profilya vseh spets. 5-e izd., dop. K.: Poligrafplyus, 2011. 561 s.

Aminov RF, Frolov OK. Functional state of t-lymphocyte rats in vitro under the influence of biologically active substances of salives of Hirudo verbana in vivo. Materialy III Mezhdunarodnay nauchnay konferentsii «Mikrobiologiya i immunologiya – perspektivy razvitiya v XXI veke», 19-20 aprelya, 2018 g., g. Kiev. 2018; 123.

Frolov AK, Aminov RF, Fedotov YeR, Litvinenko RA. Methodology for morphogenetic function of immunity. Materialy III Mezhdunarodnay nauchnoy konferentsii «Mikrobiologiya i immunologiya – perspektivy razvitiya v XXI veke», 19-20 aprelya 2018 g., g. Kiev. 2018; 132.

Dodatok 1

SPISOK NAUKOVIH PRATs, OPUBLІKOVANIH ZA TEMOYu DISERTATsІЇ

Stattі u naukovih fahovih vidannyah Ukraїni, yakі vhodyat do mіzhnarodnih naukometrichnih baz

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR. Morfometrichnі parametri tіla ta іmunologіchnih organіv shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku na fonі gіrudovplivu Hirudo verbana v peredembrіonalniy і embrіonalniy perіodi rozvitku. Vіsnik Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu: zbіrnik naukovih prats. Bіologіchnі nauki. 2017; 1: 71-77. (Index Copernicus) (Zdobuvachem osobisto vikonano doslіdzhennya, vzyata uchast u analіzі rezultatіv ta napisannі stattі).

Amіnov RF, Frolov OK. Fagotsitarna ta metabolіchna aktivnіst neytrofіlіv shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku za vplivu bіologіchno aktivnih rechovin solovogo ekstraktu Hirudo verbana. Regulatory Mechanisms in Biosystems. 2016; 7: 96-100. (Web of Science) (Zdobuvachem osobisto vikonano eksperimentalnі doslіdzhennya, analіz ta statistichnu obrobku rezultatіv, napisannya stattі).

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR, Makєєva LV. Morfometrichnі pokazniki tіla shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku na fonі vplivu antigenіv solovogo ekstraktu medichnoї p’yavki v peredembrіonalniy і embrіonalniy perіodi rozvitku. Vіsnik Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu: zbіrnik naukovih prats. Bіologіchnі nauki. 2016; 1: 43-48. (Index Copernicus) (Zdobuvachem osobisto vikonano eksperimentalnі doslіdzhennya, analіz ta statistichnu obrobku rezultatіv, napisannya stattі).

Amіnov RF, Frolov OK. Prolіferativna aktivnіst klіtin kіstkovogo mozku shchurіv za vplivu bіologіchno aktivnih rechovin medichnoї p’yavki. Regulatory Mechanisms in Biosystems. 2017; 8 (4): 501-505. (Web of Science) (Zdobuvachem

osobisto vikonano eksperimentalnі doslіdzhennya, vzyata uchast u morfologіchnih doslіdzhennyah, zdіysneno analіz rezultatіv doslіdzhennya, napisannya stattі).

Stattі u naukovih zarubіzhnih vidannyah, yakі vhodyat do mіzhnarodnoї naukometrichnoї bazi SCOPUS:

Aminov RF, Frolov AK. Influence of ectoparasite – Hirudo verbana on morphogenetic reactions of the host organism – rattus. Current trends in immunology. 2017; 18: 107-117. (SCOPUS) (Zdobuvachem osobisto vikonano eksperimentalnі doslіdzhennya, vzyata uchast u morfologіchnih doslіdzhennyah,zdіysneno analіz ta statistichnu obrobku rezultatіv, napisannya stattі).

Aminov RF, Frolov AK. The impact of fetal load of Hirudo verbana saline extract antigens morphometrical, hematological and immunological parameters of rats in the early stages of post-embryonic development. Annals of parasitology. 2018; 64(1): 13-20. (SCOPUS) (Zdobuvachem osobisto vikonano eksperimentalnі doslіdzhennya, analіz ta statistichnu obrobku rezultatіv, napisannya stattі).

Stattі u naukovih zarubіzhnih vidannyah

1. Aminov RF, Frolov AK, Fedotov ER. Vliyanie vnutriutrobnoy nagruzki biologicheski aktivnymi veshchestvami solevogo ekstrakta Hirudo verbana na morfometricheskie i gematologicheskie pokazateli krys na rannih etapah postembrionalnogo razvitiya. Immunopatologiya, Allergologiya, Infektologiya. 2016; 4: 6-11. (Zdobuvachem osobisto vikonano eksperimentalnі doslіdzhennya, vzyata uchast u morfologіchnih doslіdzhennyah, zdіysneno analіz ta statistichnu obrobku rezultatіv, napisannya stattі).

Stattі u іnshih naukovih vidannyah Ukraїni

1. Frolov OK, Amіnov RF, Danilenko ІYu. Gematologіchno-morfometrichnі zmіni pokaznikіv u shchurіv na fonі vlivu solovogo ekstraktu Hirudo verbena. Aktualnі pitannya bіologії, ekologії ta hіmії». 2018; 15(1): 118-126. (Zdobuvachem osobisto vikonano eksperimentalnі doslіdzhennya, analіz ta statistichnu obrobku rezultatіv, napisannya stattі).

Tezi naukovih dopovіdey:

Aminov RF. Morfometricheskie parametry tela i immunologicheskih organov na fone girudovliyaniya. Materialy IV Mezhdunarodnoy nauchno- prakticheskoy konferentsii studentov i molodyh uchenyh «Nauka i meditsina: sovremennyy vzglyad molodezhi», 20-21 aprelya 2017 g., g. Almaty, Respublika Kazahstan. 2017; 664.

Amіnov RF. Metabolіchna aktivnіst neytrofіlіv shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku na fonі gіrudovplivu. Materіali Vseukraїnskoї naukovo-praktichnoї konferentsії molodih vchenih ta studentіv z mіzhnarodnoyu uchastyu, prisvyachena dnyu nauki «Suchasnі aspekti meditsini і farmatsії – 2017», 11-12 trav. 2017 r., m.Zaporіzhzhya. 2017; 191.

Amіnov RF. Frolov OK. Fagotsitarna aktivnіst neytrofіlіv krovі shchura na fonі gіrudoterapії. Materіali ІV Mіzhnarodnoї naukovoї konferentsії «Aktualnі problemi suchasnoї bіohіmії ta klіtinnoї bіologії», 5-6 zhovtnya 2017 r., m. Dnіpro. 2017; 270.

Amіnov RF. Frolov OK. Morfometrichnі, gematologіchnі ta іmunologіchnі pokazniki krovі shchurіv na fonі gіrudovplivu. Materіali XV Vseukraїnskoї naukovoї konferentsії z ochno-zaochnoyu uchastyu «Aktualnі pitannya bіologії ta meditsini», 25 – 26 travnya 2017 r., m. Starobіlsk. 2017; 192.

Amіnov RF, Frolov OK. Gіrudologіchniy vpliv na mіtotichnu aktivnіst klіtin kіstkovogo mozku shchurіv. Materіali Vseukraїnskoї naukovoї konferentsії z

distantsіynoyu uchastyu «Aktualnі pitannya bіologії ta meditsini», 16-17 listopada 2017 r., m. Sumi. 2017; 13.

Amіnov RF, Frolov OK. Vpliv slini medichnoї p'yavki na rozmіri selezіnki v rіznі perіodi rannogo postembrіonalnogo rozvitku shchura. Naukovo-praktichna konferentsіya “Prikladnі aspekti morfologії”, prisvyachenіy pam’yatі profesorіv- morfologіv Terentєva G.V., Romenskogo O.Yu., Kogana B.Y., Shaparenka P.P., Zhuchenka S.P., 21-22 veres. 2017 r., m. Vіnnitsya. 2017; 31-32.

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR. Gematologіchniy analіz krovі shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku na fonі vplivu Hirudo verbana v preembrіonalniy і embrіonalniy perіodi rozvitku. Materіali V Mіzhnarodnoї naukovo-praktichnoї konferentsії Prisvyachenoї 30-rіchchyu bіologіchnogo fakultetu Zaporіzkogo natsіonalnogo unіversitetu «Suchasnі problemi bіologії, ekologії ta hіmії», 26-28 kvіtnya 2017 r., m. Zaporіzhzhya. 2017; 336.

Amіnov RF, Danilenko ІYu. Vpliv antigenіv medichnoї p'yavki na morfometrichnі pokazniki tіla priplodu shchurіv u dinamіtsі ontogenezu. Materіali ІV Regіonalnoї naukovo-praktichnoї konferentsії studentіv, aspіrantіv ta molodih uchenih «Aktualnі problemi ta perspektivi rozvitku prirodnichih, medichnih ta farmatsevtichnih nauk» z vseukraїnskoyu uchastyu», 27 listopada 2015 r., m. Zaporіzhzhya. 2015; 264.

Amіnov RF, Danilenko ІYu. Gematologіchnі pokazniki shchurіv na rannіh etapah postembrіonalnogo rozvitku pri іmunostimulyatsії bіologіchno aktivnimi rechovinami medichnoї p'yavki v preembrіonalniy і embrіonalniy perіod. Materіali ІH unіversitetskoї naukovo-praktichnoї konferentsії studentіv, aspіrantіv і molodih vchenih «Moloda nauka-2016», 12-14 kvіtnya 2016 r., m. Zaporіzhzhya. 2016; 398.

Amіnov RF. Fagotsitarna aktivnіst neytrofіlіv krovі shchurіv pіd vplivom solovogo ekstraktu Hirudo verbana. Materіali V Regіonalnoї naukovo-praktichnoї konferentsії studentіv, aspіrantіv ta molodih uchenih «Aktualnі problemi ta perspektivi rozvitku prirodnichih, medichnih ta farmatsevtichnih nauk», 26 listopada, 2016 r., m. Zaporіzhzhya. 2016; 114.

Aminov RF. Vnutriutrobnaya nagruzka solevym ekstraktom hirudo verbana na imunologicheskie pokazateli krys v rannih etapah postembrionalnogo razvitiya. Materialy LXXI Mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii studentov i molodyh uchyonyh «Aktualnye problemy sovremennoy meditsiny i farmatsii – 2017», 17-19 aprelya 2017 g., g. Respublika Belorus. 2017; 733.

Frolov AK, Aminov RF, Frolova LA, Litvinenko RA, Fedotov ER. K voprosu o morfogeneticheskoy funktsii imunnoy sistemy. Naukovo–praktichna konferentsіya z mіzhnarodnoyu uchastyu «Novі dosyagnennya v іmunologії ta alergologії», 15–16 veresnya 2017 r., m. Kiїv. 2017; 53-54.

Aminov RF, Frolov AK, Fedotov ER. Morfometricheskie, gematologicheskie i munologicheskie pokazateli krys v rannih etapah postembrionalnogo razvitiya na fone vnutriutrobnogo vliyaniya biologicheski aktivnymi veshchestvami slyuny i solevogo ekstrakta Hirudo verbana. Materialy Vtorogo Simpoziuma Mezhdunarodnoy Assotsiatsii Girudoterapevtov i Girudologov, 1 – 3 sentyabrya 2017 g., g. Svyati Vlas, Bolgariya. 2017; 94-101.

Aminov RF, Frolov OK. Functional state of t-lymphocyte rats in vitro under the influence of biologically active substances of salives of Hirudo verbana in vivo. Materialy III Mezhdunarodnay nauchnay konferentsii «Mikrobiologiya i immunologiya – perspektivy razvitiya v XXI veke», 19-20 aprelya, 2018 g., g. Kiev. 2018; 123.

Patenti:

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR, vinahіdniki; Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet, patentovlasnik. Pristrіy dlya fіksatsії drіbnih laboratornih tvarin. Patent Ukraїna na korisnu model. № u 201512710. 2016 traven 25. (Zdobuvachem osobisto provedeno patentnі doslіdzhennya, napisannya patentu, vzyata uchast u formulyuvannі formuli vinahodu).

Amіnov RF, Frolov OK, Fedotov ЄR, vinahіdniki; Zaporіzkiy natsіonalniy unіversitet, patentovlasnik. Sposіb viznachennya fagotsitarnoї

aktivnostі neytrofіlіv. Patent Ukraїna na vinahіd. № a 201604503. 2018 kvіten 10. (Zdobuvachem osobisto provedeno patentnі doslіdzhennya, napisannya patentu, vzyata uchast u formulyuvannі formuli vinahodu).